Jak Zakopane w 1918 roku odzyskało niepodległość
Jesienią 1918 r., w czwartym roku wojny, przegrana Niemiec i Austro-Węgier stawała się faktem. W Zakopanem inicjatywa likwidacji rządów zaborcy i przejęcia władzy wyszła ze strony endecji. Początki były skromne, tak wspominał o nich jeden z przywódców zakopiańskiej endecji, nauczyciel Medard Kozłowski:
„Z początkiem października 1918 r. wezwany zostałem do Krakowa, gdzie od kierowników stronnictwa narodowo-demokratycznego otrzymałem polecenie przygotowania Zakopanego na nadchodzący upadek Austrii. Polecono nam, kilku miejscowym „endekom”, utworzyć natychmiast Organizację Narodową, do której mieliśmy wciągnąć – o ile możności – wszystkie odłamy polityczne.
Zadanie nie było łatwe. Jakkolwiek podczas całej wojny przeważały w Zakopanem nastroje ententofilskie, to jednak siły nasze, endeków, były bardzo skromne. Było nas – krótko mówiąc – najpierw pięciu, a pod koniec wzrośliśmy do siedmiu.
Największe zmartwienie mieliśmy z tym kogo postawić na czele. Właściwie inaczej: czy Żeromski przyjmie prezesurę w Organizacji Narodowej. Bo, że tylko on może stanąć na jej czele, na to zgodziliśmy się od razu.”
Wtajemniczony Stefan Żeromski zgodził się od razu. Nie pytając o pozwolenie władz, Wincenty Regiec, naczelnik gminy zakopiańskiej, zwołał 13 października 1918 r., za pomocą kartek wielkie zebranie obywatelskie. W sali „Sokoła” przy Rynku zebrało się około 200 osób ze wszystkich sfer miejscowego społeczeństwa. Referat polityczny wygłosił Stanisław Wyrzykowski, po czym wybrano zarząd Organizacji Narodowej jako organu mającego za zadanie przejęcie władzy. Prezesem został Stefan Żeromski, jego zastępcami – Franciszek Pawlica, związany z PSL „Piast” prezes „Związku Górali”, major Mariusz Zaruski, powiązany z obozem legionowo-peowiackim i Wincenty Szymborski ze strony endecji, funkcję sekretarza powierzono Medardowi Kozłowskiemu. Wraz z wybranymi członkami zarząd liczył 32 osoby. W rezolucji przedstawionej przez adwokata Józefa Diehla, zebrani opowiedzieli się za utworzeniem niepodległej i zjednoczonej Polski i uznali Komitet Narodowy w Paryżu za reprezentację narodu polskiego wobec zwycięskich państw koalicji, domagano się przyłączenia do państwa polskiego Spisza i Orawy. W ten sposób mieszkańcy Zakopanego jako pierwsi uznali się za obywateli państwa polskiego. Organizacja Narodowa w założeniu ponadpartyjna, w rzeczywistości była kierowana przez endecję. Przez dwa tygodnie trwały przygotowania do likwidacji władzy zaborcy i przejęcia władzy.
W Zakopanem przebywało na leczeniu kilkuset wojskowych różnych stopni, przeważnie oficerów zawodowych. Poza tym był oddział wartowniczy o składzie narodowościowo niejednolitym, byli tam Niemcy austriaccy, Czesi, Rusini i Polacy oraz silny oddział żandarmerii złożony z Rusinów.
Przebywający w Zakopanem w szpitalu Czerwonego Krzyża polscy oficerowie w służbie austriackiej, po nawiązaniu kontaktu z krakowską Polską Organizacją Wojskową, utworzyli tajny Komitet Oficerski, w celu wojskowego przejęcia władzy. Na jego czele stanął kpt. Marian Bolesławowicz, członkami byli porucznicy rezerwy Kazimierz Olszewski, Adam Litwicki i Tadeusz Janowski. O swoich zamierzeniach poinformowali w ścisłej tajemnicy Żeromskiego. W poufnych rozmowach Żeromski podkreślał z naciskiem, aby rozbrojenie garnizonu austriackiego nastąpiło możliwie bez rozlewu krwi. W przeddzień akcji do komitetu oficerskiego włączono jeszcze kilku polskich studentów powołanych do służby w wojsku austriackim. W południe, 31 października 1918 r., Komitet Oficerski przeprowadził rozbrojenie oddziału wartowniczego, opanował i zabezpieczył wartownię, magazyn broni i amunicji. Żołnierze polscy, po złożeniu przysięgi na wierność przyszłemu państwu polskiemu, objęli służbę wartowniczą, żołnierze obcych narodowości zostali uwięzieni w areszcie domowym. Następnie rozbrojono żandarmerię i zajęto pocztę i dworzec kolejowy. Zakopane z całą okolicą Tatr było wolne od zaborcy, było pierwszą miejscowością zaboru austriackiego, które zrzuciło pęta niewoli. Dopiero kilka godzin później nastąpił przewrót wojskowy w Krakowie. Dwaj oficerowie kpt. dr Gustaw Nowotny i kpt. Marian Bolesławowicz udali się do sekretarza zakopiańskiej Organizacji Narodowej i oznajmili mu o likwidacji garnizonu austriackiego i chęci oddania się pod rozkazy polskiej władzy cywilnej. Wszyscy razem zjawili się u Żeromskiego w willi „Władysławka” na Kasprusiach, tam po złożeniu meldunku zwrócili się o dalsze rozkazy. Żeromski jeszcze tego dnia zwołał o trzeciej po południu zebranie zarządu Organizacji Narodowej z udziałem przedstawicieli wojska i gminy. Po wydaniu zarządzeń w sprawie bezpieczeństwa i losu licznych jeńców, którymi byli oficerowie i żołnierze armii austriackiej innych narodowości, postanowiono zwołać na drugi dzień rano zgromadzenie obywatelskie, które miało się przeobrazić w Radę Narodową. Posiedzenie Rady Narodowej, której przewodniczył Żeromski, odbyło się 1 listopada, w dzień Wszystkich Świętych. Rada uznała zarząd O.N. za tymczasową władzę wykonawczą i poleciła mu zaprzysiąc inne miejscowe władze na wierność państwu polskiemu. Żeromski odebrał przysięgę od najstarszego rangą polskiego oficera majora Iszkowskiego. Nazajutrz, 2 listopada, w Zaduszki, odbyło się na zakopiańskim Rynku, pod pomnikiem króla Władysława Jagiełły, publiczne zaprzysiężenie wojska. Po przemówieniu dra Kazimierza Dłuskiego, byłego komisarza wojskowego legionów, Żeromski odebrał przysięgę od naczelnika gminy, komisarza klimatycznego, dyrektorów szkół, naczelników poczty i kolei, komendanta żandarmerii i przełożonego gminy żydowskiej. W okolicznościowym przemówieniu Żeromski nawiązał do Ksiąg Pielgrzymstwa Adama Mickiewicza. Powołany przez Polską Komisję Likwidacyjną w Krakowie starosta nowotarski zatwierdził władze zakopiańskie. Powstała „Rzeczpospolita Zakopiańska” z „prezydentem” Stefanem Żeromskim przez kilkanaście dni była jednym z pierwszych skrawków niepodległej Polski.
Lesław Dall
fot. Archiwum Muzeum Tatrzańskiego
(AKS)