Początki tworzenia się polskich wojsk górskich
Początki historii polskich wojsk górskich datuje się na lata 1912 – 1913. Kształtująca się w tym czasie sytuacja międzynarodowa czyniła coraz wyraźniejszą wizję ogólnoeuropejskiej wojny, w której zaborcy znajdą się po przeciwnych stronach, co z kolei pozwoli na odrodzenie, po blisko 120 latach nieobecności na mapach świata, państwa polskiego.
Spowodowało to rozpoczęcie wśród Polaków przygotowań do nadchodzącego konfliktu zbrojnego. Przede wszystkim zintensyfikowana została działalność niepodległościowa prowadzona w społeczeństwie. Na terenie Galicji, w tym także na Podhalu, poza działającymi już Związkami i Drużynami Strzeleckimi, zaczęły powstawać rozmaite organizacje paramilitarne. Początkowo działo się to pod egidą Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, jednak szybko zaczęły się tworzyć także, początkowo nieusankcjonowane prawnie, niezależne oddziały, które z czasem przyjęły nazwę Drużyn Podhalańskich. Ich organizacja postępowała prężnie i już początkiem 1913 r. stały się legalną organizacją. W marcu 1913 r. w Nowym Targu postanowiono powołać do życia Związek Drużyn Podhalańskich, co nastąpiło symbolicznie podczas uroczystych obchodów 122 rocznicy Konstytucji 3 Maja, kiedy to 4 maja na rynku w Nowym Targu miała miejsce zbiórka 20 Drużyn Podhalańskich.
Co zdecydowało o tak dużej aktywności niepodległościowej mieszkańców Podhala? W dużej mierze to, że górale ze względu na swoją odwagę, zawziętość, wojowniczość byli od dawna uważani za wartościowych żołnierzy i oddanych obrońców ojczyzny. Przede wszystkim jednak było to tzw. Poruseństwo chochołowskie stanowiące jedną z najbardziej chlubnych kart polskiej góralszczyzny polskiej. Antyaustriackie powstanie wybuchło w lutym 1846 r. Choć trwało tylko kilka dni stało się glebą, na której wyrastały kolejne pokolenia podhalańskich patriotów. Antoni Zachemski pisał: Podhalanie zawdy śli ku ślebodzie, to sie i teroz Polsko na nik obziero. A dziś? Całe pułki pod orlimi piórkami sie nosą! Za te piórka Podhalanie scodrze krwią płacili.
Wybuch I wojny światowej dla setek tysięcy Polaków oznaczał mobilizację do armii państw zaborczych i konieczność udziału w bratobójczej walce. Objęła ona także Drużyny Podhalańskie. Oficjalnie weszły one w skład Legionów Polskich, których szeregi zasiliło ok. 2000 Podhalan, w większości właśnie członków Drużyn Podhalańskich. Ich działalność wpłynęła pozytywnie na zaciąg ochotników z Podhala nie tylko do Legionów Polskich, ale w późniejszym okresie do organizowanych na przełomie 1918 i 1919 r. formacji górskich.
Twórcą formacji górskich był pochodzący z Białego Dunajca, gen. Andrzej Galica. W pierwszych dniach niepodległości skierowany został on na Podhale, które wraz z terenami z nim sąsiadującymi należało do tych ziem odradzającej się Rzeczpospolitej, na których najszybciej obalano władze zaborcze. Zadaniem jakie postawiono przed ówczesnym płk Galicą było sformowanie pułków podhalańskich w ramach Podhalańskiego Okręgu Wojskowego. Jego zamiarem było zorganizowanie brygady wojsk nie tyle góralskich, co górskich, które chroniłyby i zabezpieczały region podhalański oraz całą południową granice Państwa. Autorytet, jaki posiadał płk Galica wśród mieszkańców Podhala, a także udzielenie mu pełnego poparcia przez działaczy Związku Podhalan, sprawiły, że akcja agitacyjno – werbunkowa szybko zaczęła przynosić efekty. Związek wezwał bowiem ludność tego regionu by przy tworzeniu siły zbrojnej Podhala wspomagali co sił zamiary komendanta Galicy „Tak, by nie tylko brygada, ale cała dywizja podhalańska powstać”.
Początkowo utworzonych zostało 7 kompanii strzeleckich, a ze składek społeczeństwa podhalańskiego płk Galica zakupił 12 karabinów maszynowych. Z pododdziałów tych utworzył na przełomie 1918 i 1919 r. utworzono 2 pułki piechoty oraz pułk artylerii górskiej. Wtedy też oddziały tworzone przez płk Galicę zaczęły funkcjonować pod nazwą Strzelców Podhalańskich. Dlatego też choć za początek polskich formacji górskich przyjmuje się utworzenie w 1913 r. wspomnianych już Drużyn Podhalańskich, to właściwy proces ich organizacji rozpoczął się właśnie w listopadzie 1918 r. sformowaniem 1, a następnie 2 Pułku Strzelców Podhalańskich.
1 i 2 Pułk Strzelców Podhalańskich
Pierwsze formacje podhalańskie powstały na bazie oddziałów armii austrowęgierskiej – 20 Pułku Piechoty w przypadku 1 Pułku Strzelców Podhalańskich oraz 32 Pułku Piechoty Obrony Krajowej w przypadku 2 Pułku Strzelców Podhalańskich. W nocy z 30 na 31 października 1918 r. żołnierze 20 Pułku Piechoty, rekrutujący się przed wszystkim z powiatów nowosądeckiego, grybowskiego, limanowskiego, gorlickiego oraz nowotarskiego, opanowali batalion zapasowy w Tarnowie. Służący w nim żołnierze innych narodowości zostali rozbrojeni i odesłani do domów, a jeszcze tego samego dnia ukazał się rozkaz o podporządkowaniu się władzy polskiej i zmianie nazwy na 20 Pułk Piechoty Polskiej. W połowie listopada oddział został przeniesiony do koszar w Nowym Sączu, co tamtejsza ludność przyjęła z entuzjazmem. Wkrótce do nowosądeckiego garnizonu powrócili z frontu włoskiego żołnierze byłego już austriackiego 20 Pułku Piechoty, wchodząc w skład formującej się jednostki polskiej. Z końcem listopada, po zwolnieniu starszych roczników zasilono pułk poborowymi pochodzącymi z rejonów górskich. Ostatnim aktem utworzenia pierwszego pułku podhalańskiego było nadanie mu nowej nazwy – właściwej dla jego charakteru i przeznaczenia. I tak, 1 grudnia 1918 r. na wniosek płk Andrzeja Galicy, 20 Pułk Piechoty Polskiej został przemianowany na 1 Pułk Strzelców Podhalańskich.
W podobny sposób przebiegało formowanie się 2 z pułków podhalańskich. W batalionie zapasowym austriackiego 32 Pułku Piechoty Obrony Krajowej w Bochni, polscy żołnierze 31 października 1918 r., opanowali go i natychmiast przystąpili do demobilizacji żołnierzy obcych narodowości oraz jego reorganizacji. Było to stosunkowo nietrudne, bowiem około połowę stanu osobowego pułku stanowili Polacy. Ponadto napływali do niego ochotnicy z okolicznych terenów. Nowe dowództwo pułku przeniosło się najpierw do Poronina, a następnie do Limanowej i Nowego Targu. Nowa jednostka otrzymała nazwę 2 Pułku Strzelców Podhalańskich. Cały czas formujący się pułk rekrutował swoją obsadę z miejscowej ludności z Nowego Targu i Nowego Sącza, stacjonował zaś głównie w Nowym Targu i okolicach pełniąc służbę graniczną. Macierzystym garnizonem pułku stał się w grudniu 1920 r. Sanok.
Od Hallerczyka do Podhalańczyka
Kolejne jednostki podhalańskie powstały na bazie Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera, która powstała w czerwcu 1917 r. we Francji. Błękitna Armia była największą polską formacją zbrojną na emigracji w czasie I wojny światowej. W 1919 r. liczyła prawie 70 tysięcy żołnierzy świetnie wyszkolonych i uzbrojonych w karabiny maszynowe, działa ciężkie i polowe, a także czołgi i samoloty. Odrodzona Rzeczpospolita pilnie potrzebowała takiego militarnego wsparcia. Walka o niepodległość nie została zakończona bowiem chwili jej odzyskania. Na wschodzie toczył się konflikt z Ukraińcami o Lwów i Galicję Wschodnią, na zachodzie trwało powstanie wielkopolskie, zaś na Śląsku Cieszyńskim miały miejsce starcia z Czechosłowacją. Ważyła się kwestia dostępu do morza, wybuchły powstania śląskie. Niebawem miała rozpocząć się wojna polsko-bolszewicka. Całość Armii Polskiej była sukcesywnie przerzucana do Polski wraz z wyposażeniem do czerwca 1919 r., po czym nastąpił proces jej włączania w struktury tworzącego się Wojska Polskiego.
Niektóre z jej jednostek swoje dalsze losy związały z polskimi górami. Czynnikami, które o tym przesądziły było z jednej strony skierowanie pułków przybyłych z Francji do garnizonów na terenie Podbeskidzia i Podkarpacia, z drugiej przydzielenie im oddziałów zapasowych związanych z regionem górskich. Ich załogi rekrutowały się w dużej mierze z mieszkańców Podhala, Podbeskidzia i Podkarpacia i to właśnie one stały się symbolicznym pomostem, który połączył hallerczyków z podhalańczykami. Na bazie Armii Polskiej we Francji utworzono w latach 1919 - 1920 kolejne dwie formacje podhalańskie – 3 i 4 Pułk Strzelców Podhalańskich. Hallerowski rodowód miały także powstałe po wojnie polsko – bolszewickiej 5 i 6 Pułk Strzelców Podhalańskich, a także 22 Pułk Artylerii Polowej.
Pierwszym z pułków podhalańskich o tradycjach wywodzących się z Błękitnej Armii był powstały na bazie utworzonego we Francji 2 Pułku Instrukcyjnego Grenadierów – Woltyżerów, 3 Pułk Strzelców Podhalańskich. Pułk przybył do kraju w czerwcu 1919 r. Jego pierwszym miejscem postoju był Płock i okolice. Przemianowany najpierw na 151 pułk Strzelców Kresowych, swoją ostateczną nazwę przyjął końcem października 1919 r. Przydzielony mu został Batalion Zapasowy stacjonujący początkowo w Nowym Targu, a następnie w Żywcu, w którym służyli głównie górale beskidzcy. Początkiem marca 1920 r. pułk przybył do rejonu Bielska i Białej. Wtedy też wcielono do niego oddziały graniczne stacjonujące w rejonie Żywca. Był to dodatkowy element, który połączył 3 PSP z miejscową ludnością góralską.
Genezy kolejnego hallerowskiego 4 Pułku Strzelców Podhalańskich należy szukać w powstałym w La Mandria di Chivasso Pułku im. Zawiszy Czarnego. Po powrocie do Polski został przemianowany na 143 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych, a dowództwo nad nim objął ówczesny mjr Mieczysław Boruta – Spiechowicz. W marcu 1920 r. jednostce, która otrzymała ostateczną nazwę 4 Pułku Strzelców Podhalańskich, przydzielono batalion zapasowy z Nowego Targu, stacjonujący następnie w Cieszynie. To właśnie górale z okolic Wisły, Istebnej czy Koniakowa stali się współtwórcami podhalańskich tradycji pułku.
Jednostkami wojsk podhalańskich, wywodzącymi się z Błękitnej Armii były również 5 i 6 Pułk Strzelców Podhalańskich. W ich skład wchodzili polscy jeńcy z byłej armii austriackiej przebywający w obozach jenieckich w Santa Maria Capua Vetere i Casagiove. Początki pierwszego z nich sięgają sformowanego we Włoszech 1 Pułku Strzelców Polskich im. J. H. Dąbrowskiego. Po powrocie do kraju otrzymał nazwę 46 Pułku Strzelców Kresowych. W grudniu przydzielono mu zorganizowany w Samborze Batalion Zapasowy, zaś 26 listopada 1921 r. zatwierdzono jego ostateczną podhalańską nazwę.
Z kolei 6 Pułk Strzelców Podhalańskich, najmłodsza jednostka podhalańska, swoje formowanie rozpoczął jako 1 batalion 2 Pułku Strzelców Polskich im. T. Kościuszki. Po powrocie do kraju przemianowany został na 47 Pułk Strzelców Kresowych, a 10 października 1921 r. otrzymał swoją ostateczną nazwę. Podobnie jak to to miało miejsce w przypadku innych pułków podhalańskich, przydzielono dla niego Batalion Zapasowy stacjonujący w Stryju łącząc go z polskimi górami.
Przedwojenne Pułki podhalańskie uczestniczyły w przejmowaniu dla Polski Pomorza. Swój szlak bojowy na tym terenie jednostki te zakończyły udziałem w uroczystościach zaślubin Polski z morzem w Pucku. Najpoważniejszym sprawdzianem dla nich była wojna polsko – bolszewicka. Brygada Górska dowodzona przez gen. Andrzeja Galicę znakomicie ten sprawdzian zdała, czego potwierdzeniem był udział pułków podhalańskich w decydującym dla losów bitwy warszawskiej kontruderzeniu znad Wieprza, a następnie bitwie nad Niemnem, czy walkach o Grodno. Po zakończeniu działań wojennych i powrocie w rejon Bielska i Białej 3 Pułk Strzelców Podhalańskich został skierowany do ochrony granicy górnośląskiej. Sytuacja na tym terenie była napięta, zaś w samym pułku nastroje były wręcz bojowe, a jego dowództwo liczyło się z możliwością wybuchu kolejnego powstania. Żołnierze pułku nieoficjalnie wspierali przygotowania Ślązaków do kolejnego zrywu, rozpoczął się przerzut uzbrojonych ochotników, a także broni, amunicji i innego wyposażenia wojskowego na drugą stronę granicy.Po wybuchu powstania wielu z żołnierzy pułku wzięło w nim bezpośredni udział. Początkiem lipca 1922 r. pułk, stacjonujący w tym czasie w Bielsku, pod dowództwem gen. Stanisława Szeptyckiego uczestniczył w zajmowaniu Górn ego Śląska, zajmując między innymi powiat rybnicki.
|
|
|
|
4 Pułk Strzelców Podhalańskich. |
Poczet sztandarowy 2. |
Wręczenie ministrowi spraw wojskowych, generałowi Tadeuszowi Kasprzyckiemu odznaki pułkowej przez delegację 1 Pułku Strzelców Podhalańskich. Narodowe Archiwum Cyfrowe |
Organizacja jednostek podhalańskich w dwudziestoleciu międzywojennym
Postępujący proces formowania jednostek górskich pociągał za sobą konieczność ich zgrupowania w większe związki taktyczne w ramach struktur Wojska Polskiego. Nie mogły bowiem one funkcjonować jako luźne pułki strzeleckie czy artyleryjskie. Zostały one początkowo połączone w brygadę, a następnie dywizję, co stanowiło spełnienie oczekiwań działaczy Związku Podhalan wyrażonych jeszcze w 1918 r.
Powstałych 6 pułków piechoty zorganizowano w dwie dywizje zwane odpowiednio bielską i przemyską. W skład 21 Dywizji Piechoty Gorskiej weszły 1, 3 i 4 PSP. Natomiast w skład 22 Dywizji Piechoty Górskiej, 2, 5 i 6 PSP. Rozmieszczone one zostały wzdłuż górskiej, południowej granicy państwa: w Cieszynie, Bielsku, Białej, Nowym Sączu, Sanoku, Przemyślu, Stryju, Samborze i Drohobyczu.Na czele 21 Dywizji Piechoty Górskiej do 1926 r. stał gen. Andrzej Galica, następnie dowodzili nią gen. Wacław Przeździecki, a od 1935 r. gen. Józef Kustroń. Z kolei przemyską Dywizją Piechoty Górskiej dowodzili generałowie: Ludwik Trexel von Torsola, Wacław Fara, Gustaw Truskolaski, Stanisław Wieroński oraz Mieczysław Boruta – Spiechowicz. Wiosną 1939 r. dowództwo nad nią przejął płk Leon Grot, a kilka dni przed wybuchem II wojny światowej płk dypl. Leopold Endel - Ragis.
Kompania Wysokogórska
Mówiąc o rozwoju polskich formacji górskich trzeba wspomnieć o specyficznym, niewielkim oddziale powstałym na Podhalu, a mianowicie Kompanii Wysokogórskiej. Powstała ona w 1919 r. wskutek inicjatywy członków sekcji narciarskiej krakowskiego Akademickiego Związku Sportowego, którzy jeszcze w 1918 r. zwrócili się do płk. Andrzeja Galicy z pomysłem utworzenia jednostki przeznaczonej do działań w wysokich Tatrach.
Była to wzorowana na oddziałach strzelców alpejskich elitarna jednostka, wyspecjalizowana do wykonywania zadań bojowych niezależnie od pory roku w trudno dostępnym wysokogórskim terenie, przede wszystkim w Tatrach, ale także w Pieninach i Beskidach. Jej organizatorem i pierwszym dowódcą był por. Władysław Ziętkiewicz, służący w 2 Pułku Strzelców Podhalańskich, a stałym miejscem pobytu Zakopane. Zakwaterowana została na Bystrem oraz w Wilii Jutrzenka przy ul. Grunwaldzkiej. Służyli w niej przede wszystkim taternicy z sekcji AZS oraz górale podhalańscy. Ze względu na prowadzenie działań wojskowych o różnych porach roku wysokich partiach posiadali stosowne do tego wyposażenie, a także odpowiednie w zależności od sezonu, odzież i obuwie oraz zwiększone racje żywnościowe
Oprócz działań wojskowych, z których najważniejszą pozostaje marsz na Spisz w czerwcu 1919 r. celem rozpoznania sytuacji na granicy, Kompania prowadziła szkolenia narciarskie i wspinaczkowe, a także otaczała ochroną zagrożone wyginięciem świstaki i kozice. Pomagała przy naprawie schronisk górskich, szlaków turystycznych, wspomagała również Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe oraz uczestniczyła przy budowie skoczni w Dolinie Jaworzynki. Organizowała zawody narciarskie, ścigała przemytników i dezerterów. Szkolenie żołnierzy odbywało się w różnych rejonach Tatr polskich, a zwłaszcza nad Morskim Okiem. Zarówno kadra, jak i szeregowi żołnierze brali udział pod kierunkiem instruktora wspinaczki w przejściach różnych dróg taternickich.
Pomimo krótkiego istnienia była przez zwierzchników ceniona za wysoki poziom wyszkolenia i przydatność bojową. Rozwiązana została przede wszystkim z powodu trudności kwaterunkowych w listopadzie 1919 r. W jej miejsce utworzono Szkołę Wysokogórską, której dowódcą także był por. Ziętkiewicz, a kadrę stanowiła większość były oficerów i żołnierzy Kompanii. Kolejne jednostki wysokogórskie, pod różnymi nazwami i w zmieniającej się formie funkcjonowały jeszcze w Zakopanem do 1931 r.
21 Brygada Strzelców Podhalańskich przejęła dziedzictwo tradycji legendarnych jednostek górskich i podhalańskich. Dziedzictwo wojsk górskich kultywuje współcześnie, wpisując w nie również dokonania Karpatczyków i innych formacji, w tym także Kompanii Wysokogórskiej. W 2014 r. powstała Wojskowa Odznaka Górska 21 Brygady Strzelców Podhalańskich. Stało się to z inspiracji środowiska instruktorów szkolenia wysokogórskiego i narciarskiego brygady. Jej wizerunek jest zaczerpnięty z odznaki wojskowej Szkoły Wysokogórskiej noszonej na rękawach kurtek, w której zastosowano motyw parzenicy góralskiej oraz szarotki alpejskiej. Pierwszy wzór odznaki został zatwierdzony rozkazem Ministra Spraw Wojskowych z 18 kwietnia 1920 roku oraz nieznacznie został zmodyfikowany w 1928 roku. Po drugiej II Wojnie Światowej motyw szarotki został przyjęty w formacji Strzelców Podhalańskich i w różnych stylizowanych formach do dnia dzisiejszego widnieje w odznakach pamiątkowych oraz w głównej oznace rozpoznawczej 21 BSP.
Ostatnia walka przedwojennych pułków podhalańskich
Swoją ostatnią walkę przedwojenne pułki podhalańskie podjęły w składzie macierzystych dywizji we wrześniu 1939 r. Pułki Podhalańskie we wrześniu 1939 r obowiązek obrony ojczyzny wypełnili z pełnym zaangażowaniem i wytrwałością w obliczu stałego zagrożenia ze strony nieprzyjaciela, a zwłaszcza jego broni pancernej i lotnictwa. Klęska kampanii wrześniowej i formalne rozwiązanie jednostek podhalańskich nie oznaczała końca walki dla jego żołnierzy. Nazwiska Podhalańczyków można odnaleźć wśród Polaków walczących w szeregach Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich, Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, 2 Batalionu Komandosów Zmotoryzowanych, Batalionu Strzelców Podhalańskich Trzeciej Brygady Strzelców 1 Dywizji Pancernej, Pułków Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej czy też powstaniu warszawskim. Wielu z nich widnieje na listach pomordowanych w Katyniu i Auschwitz.
Wojska górskie w czasie II wojny światowej
W wojsku polskim, tworzonym od jesieni 1939 r. we Francji, nie planowano początkowo formowania jednostki górskiej. Decyzję o utworzeniu Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich podjęto w lutym 1940 r., w związku z projektem interwencji w wojnie sowiecko-fińskiej. Jej dowództwo objął gen. Zygmunt Bohusz-Szyszko. Ostatecznie, w maju 1940 r. brygada przewieziona została do Norwegii. Uczestniczyła walkach o Ankenes i Beisfiord oraz miasto i port Narvik, zakończonych jego zdobyciem. W czerwcu wróciła do Francji gdzie uległa rozproszeniu. Z resztek oddziałów brygady, które przedostały się do Wielkiej Brytanii, sformowano batalion strzelców podhalańskich. Batalion ten walczył w latach 1944-1945
w składzie 1 Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka na terenie Francji, Belgii, Holandii
i Niemiec. Żołnierze Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich byli pierwszymi, których uhonorowano krzyżem Virtuti Militari. Pułki strzelców podhalańskich organizowała na Podhalu
i Podkarpaciu Armia Krajowa. Latem 1944 r. wzięły one udział w walkach z Niemcami, podczas akcji „Burza”.