Willa Koliba – pierwszy dom w stylu
zakopiańskim wybudowany według projektu Stanisława Witkiewicza –
położona jest przy ulicy Kościeliskiej, najstarszej ulicy Zakopanego,
gdzie co krok spotykamy zabytkowe domy i zagrody góralskie. To otoczenie
łatwiej pozwala zrozumieć ideę Stanisława Witkiewicza.
Gdy w Zakopanem w drugiej połowie XIX
wieku zaczęła się pojawiać, tak jak w wielu uzdrowiskach krajowych,
architektura w stylu szwajcarskim czy tyrolskim, stało się dla
Witkiewicza jasne, że aby uchronić Podhale od obcych stylowo budowli,
należy stworzyć styl wyrosły z zastanej sztuki budowania. Batalię o styl
toczył Witkiewicz na łamach prasy. W swoich reportażach i artykułach
nawoływał do wykorzystywania motywów miejscowych we wznoszonych przez
„panów” i „gości” willach.
W tym czasie rozmiłowany w
góralszczyźnie kolekcjoner Zygmunt Gnatowski, ziemianin z Jakimówki na
Ukrainie, zapragnął wybudować sobie dom letni w Zakopanem. Początkowo
miała to być góralska chałupa. Witkiewiczowi udało się jednak namówić
Gnatowskiego, aby wybudował willę w stylu zakopiańskim. Kolibę (nazwa
koleba oznacza rodzaj szałasu pasterskiego) budowali w latach 1892/93
miejscowi budarze. Jej wnętrze było również stylowo wyposażone w meble i
sprzęty, a także specjalnie zaprojektowane piece kaflowe, karnisze,
zasłony, a nawet drobne przedmioty kowalskie, jak klamki i wykładki
zamków.
Pierwotnie Koliba wyglądała inaczej niż
dzisiaj – w 1901 r. Gnatowski dobudował od strony zachodniej potężne
skrzydło, które przekształciło zamysł Witkiewicza przez zmianę bryły
budynku. Zygmunt Gnatowski zmarł w roku 1906 w rodzinnej Jakimówce. Nie
pozostawił spadkobierców i Koliba została sprzedana. Kolekcja
etnograficzna – którą Gnatowski umieścił w tzw. góralskiej izbie Koliby –
zgodnie z jego ostatnią wolą, znalazła się w Muzeum Tatrzańskim.
Kolejni właściciele, zmieniający się kilkakrotnie, nie doceniali
wartości tego obiektu i nie dbali o jego stan. W roku 1935 dom został
kupiony na licytacji przez Kolejowe Przysposobienie Wojskowe. Nowy
właściciel kupił willę z zamiarem urządzenia w niej domu wypoczynkowego.
W trakcie prac remontowych i adaptacyjnych rozebrano większość
zabytkowych pieców, zmieniono stylowe unikatowe podłogi, także wystrój
elewacji, a we wnętrzu pojawiły się motywy charakterystyczne dla art
deco.
W czasie okupacji willa była siedzibą
Hitlerjugend i przetrwała ten okres bez zniszczeń. Po wojnie była
kolejno domem wypoczynkowym a później, do grudnia 1981 r., domem
dziecka. W roku 1984 Muzeum Tatrzańskie wykonało remont zabezpieczający
opuszczonego domu, a w roku 1987 przystąpiło do remontu
konserwatorskiego, następnie do urządzania wnętrz willi. Sto lat bez
mała po wybudowaniu „Koliby” w grudniu 1993 r. otwarto w niej Muzeum
Stylu Zakopiańskiego. Muzealne wnętrza aranżował Władysław Hasior.
W pięciu pokojach najstarszej części
urządzono, zgodnie z ich pierwotnymi funkcjami, jadalnię, salon i
sypialnię na parterze oraz pokój Gnatowskiego i pokój służącego na
piętrze.
Etnograficzna kolekcja Zygmunta
Gnatowskiego wróciła na swoje miejsce w „izbie góralskiej”. Wszystkie
pozostałe meble, sprzęty i drobiazgi rzemiosła artystycznego w stylu
zakopiańskim pochodzą z okresu jego największego rozkwitu na przełomie
XIX i XX w. Były w tym czasie wykonane według projektów Stanisława
Witkiewicza, Wojciecha Brzegi, ucznia i najbliższego współpracownika
artysty, wreszcie Stanisława Barabasza, od 1901 roku dyrektora
zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego, który wprowadził styl
zakopiański do szkolnych warsztatów. Natomiast pokój służącego został
dla porównania wyposażony w meble projektowane przez Franciszka Neużila,
pierwszego dyrektora tej szkoły. To właśnie Neużil jako pierwszy
wprowadził termin „styl zakopiański” i określał nim projektowane przez
siebie meble, zdobione podhalańskim ornamentem. Jednak Witkiewicz ostro
krytykował tę działalność Neużila, zarzucając mu przede wszystkim
niezrozumienie istoty góralskiego stylu i powierzchowne, artystycznie
nieudane, zastosowanie i przetworzenie ludowej ornamentyki.
Muzeum Stylu Zakopiańskiego jest jedynym
w Polsce miejscem, gdzie można poznać historię i dokonania pierwszej
teoretycznie opracowanej i praktycznie realizowanej koncepcji polskiego
stylu narodowego, opartego na budownictwie i zdobnictwie górali
podhalańskich.
Koliba otwiera krótką, bo zaledwie
dwudziestoletnią historię stylu zakopiańskiego. Po Kolibie Witkiewicz
zaprojektował jeszcze kilka drewnianych, utrzymanych w typie
willi-pensjonatu zakopiańskich domów, w tym najpiękniejszy z nich dom
„Pod Jedlami”. Projektował również meble, różne przedmioty codziennego
użytku i część wyposażenia kościoła parafialnego p.w. Najświętszej
Rodziny. Jego autorstwa jest projekt kaplicy p.w. Najświętszego Serca
Jezusowego w Jaszczurówce, a według ostatnich już planów artysty,
rysowanych w 1913 r., wybudowany został murowany gmach główny Muzeum
Tatrzańskiego.