Stanisław Witkiewicz w Zakopanem

Artysta, malarz, pisarz, krytyk sztuki, urzeczony Tatrami oraz sztuką i folklorem Podhala, inspirator idei ochrony tatrzańskiej przyrody, twórca i popularyzator tzw. stylu zakopiańskiego – wielki budowniczy i dobrodziej Podhala.

Stanisław Witkiewicz urodził się 21 maja 1851 roku, jako dziewiąte dziecko Ignacego i Elwiry z Szemiothów Witkiewiczów na dalekiej Żmudzi w Poszawszu. Stanisław początkowo uczył się w domu wraz z rodzeństwem. Na początku lat 60-tych XIX wieku rozpoczął naukę w gimnazjum w Szawlach, którą przerwał wybuch powstania styczniowego. Po upadku powstania Stanisław wyjechał wraz z zesłanymi rodzicami i starszym rodzeństwem do Tomska na Syberii, gdzie spędził cztery lata. W latach 1868-1872 studiował malarstwo na Akademii Sztuki w Petersburgu, a następnie w latach 1872-1875 w Monachium. Po powrocie do Warszawy Witkiewicz zajmował się malarstwem i ilustratorstwem. Pod koniec lat siedemdziesiątych zachorował na gruźlicę i odtąd często wyjeżdżał do zalecanych w takich przypadkach kurortów. Jednym z takich miejsc było od początku lat osiemdziesiątych Zakopane, do którego przyjechał po raz pierwszy dla podratowania zdrowia zimą 1886 r. Pomysł wyjazdu pod Tatry wyszedł od jego przyjaciela Bronisława Dembowskiego i jego żony Marii, którzy przybyli na stałe do Zakopanego w 1885 roku. Od pierwszego zetknięcia się Witkiewicza z Zakopanem i Tatrami fascynowało go wszystko: lud podtatrzański i jego sztuka, góry ze swymi pięknymi krajobrazami i oczywiście gwara, której jako jeden z pierwszych ukazał jej piękno.

Podczas pierwszego pobytu pod Tatrami Witkiewicz poznał Jana Gąsienicę Krzeptowskiego (Sabałę). Wywarł on na nim ogromne wrażenie, o czym świadczą dwa artykuły, które ukazały się na łamach warszawskiego tygodnika „Kłosy”– Sabała oraz Zakopane w zimie. Witkiewicz przedstawił w nich na gorąco swoje wrażenia z wycieczek i nowych znajomości nawiązanych podczas pobytu w Zakopanem (m. in. z Janem Krzeptowskim - Sabałą i Wojciechem Rojem). Od 1886 roku znaczna część twórczości pisarskiej Witkiewicza była związana z Tatrami i Podhalem. Należał do nich m. in. reportaż literacki Tatry w śniegu, w którym zwrócił uwagę na budownictwo podhalańskie i możliwości wykorzystania jego oryginalnych form w architekturze rodzimej.

Przyjeżdżając do Zakopanego latem 1887 roku oraz 1888 roku Witkiewiczowie zatrzymywali się w wynajętym na Bystrem mieszkaniu, w chałupie Macieja Wójciaka. (był to dom u wylotu dzisiejszej ulicy Karłowicza przy „Murowanicy” nad potokiem Bystra). Właśnie podczas trzeciego pobytu w Zakopanem powstał kolejny tatrzański artykuł Drzwi chaty góralskiej w Zakopanem opublikowany w czasopiśmie „Wisła”. Jednak najistotniejszym dziełem, nad którym w 1889 r. pracował Witkiewicz, był esej literacki zatytułowany Na przełęczy. Wrażenia i obrazy z Tatr, bogato ilustrowany własnymi rysunkami. Ukazywał się on w „Tygodniku Ilustrowanym” na przełomie 1889 i 1890 roku. Utwór nie wywołał jeszcze takiego zainteresowania, jakim cieszyło się rok później wydanie książkowe, tym niemniej, ta kolejna publikacja ponownie zwróciła uwagę na podhalańską sztukę ludową oraz możliwości jej rozwinięcia w styl rodzimy. Odcinkowe wydanie Na przełęczy zbiegło się w czasie ze stałym osiedleniem Witkiewicza w Zakopanem. Zamieszkał on w marcu 1890 r. przy Przecznicy (obecnie ul. Witkiewicza), dokąd sprowadził w czerwcu tegoż roku żonę wraz z pięcioletnim synem Stanisławem Ignacym Witkiewiczem. W tym czasie pisarz zajął się sztuka ludową i budownictwem ludowym na Podhalu.

Już w Na przełęczy rozpoczął walkę o oczyszczanie stylu regionalnego z kosmopolitycznych naleciałości, m. in. w Szkole Przemysłu Drzewnego w Zakopanem i zakopiańskim budownictwie willowym. Stał się gorącym propagatorem podhalańskiego zdobnictwa i budownictwa ludowego, a następnie stworzył na ich podstawie tzw. styl zakopiański, zwany też podhalańskim i witkiewiczowskim, głównie w budownictwie will i innych budowli, ale także w meblarstwie i zdobnictwie. Ponadto, chodź nie był z zawodu architektem, Witkiewicz zaprojektował w stylu zakopiańskim szereg willi i innych budowli w Zakopanem i w różnych miejscowościach poza Podhalem, gdyż marzył, by styl zakopiański stał się polskim stylem ogólnonarodowym.

Najważniejsze z zachowanych do dziś w Zakopanem budynków zaprojektowanych przez Witkiewicza, to „Koliba”, „Dom pod Jedlami” i kaplica w Jaszczurówce, a z murowanych - Muzeum Tatrzańskie.

Witkiewicz z Zakopanego wyjechał 4 listopada 1908 r., zapewne nie przypuszczał wówczas, że nie zobaczy już Tatr, za którymi będzie tęsknił do końca życia. Ostatnie lata życia (1908 – 1915) spędził na kuracji w Lovranie nad Adriatykiem, gdzie zmarł 5 września 1915 roku. Jego zwłoki zostały sprowadzone do Zakopanego i został pochowany na Pęksowym Brzyzku. W tym roku przypada 105. rocznica jego śmierci.

Zdjęcia:

• Portret Stanisława Witkiewicza z Wojciechem Rojem [1902]
  Źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie
• Portret Stanisława Witkiewicza [1902]
  Źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie

Tekst: Miejska Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego w Zakopanem

Źródła:

Z. Radwańska-Paryska, W. H. Paryski Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 2004

Stanisław Witkiewicz - człowiek, artysta, myśliciel pod red. Zbigniewa Moździerza, Zakopane 1997

http://www.szlakstyluzakopianskiego.pl/index.php/galeria/category/1-stanislaw-witkiewicz

https://zbiory.mnk.pl/pl/wyniki-wyszukiwania/katalog/142171

https://zbiory.mnk.pl/pl/wyniki-wyszukiwania/katalog/47889