Helena Jadwiga Modrzejewska (właściwie Misel, po mężu Chłapowska, w Stanach Zjednoczonych znana pod nazwiskiem Modjeska) urodziła się 12 października 1840 r. w Krakowie, zmarła 8 kwietnia 1909 r. w Kalifornii, w USA (wysepka Bay Island). 17 lipca 1909 r. pochowano ją na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Helena Modrzejewska jest uznawana za wybitną polską i międzynarodową aktorkę, ceniona m. in. za wielkie role w sztukach Williama Szekspira.
KRAKÓW – CZERNIOWCE – KRAKÓW
Przyszła aktorka urodziła się jako córka Jadwigi z Miselów, wdowy po kupcu Szymonie Bendzie. Tożsamość jej ojca pozostaje nieznana, chociaż sama we wspomnieniach twierdziła, że był nim Michał Opid, miejski urzędnik. Od ok. 1854 r. Helena przestała uczęszczać do szkoły, ponieważ miała pomagać matce w założonej przez nią kawiarni. W tym czasie dziewczynka zetknęła się ze środowiskiem aktorskim, ponieważ jej przyrodni bracia (Feliks i Józef Bendowie) właśnie zaczynali grać – pierwszy w Krakowie, drugi na prowincji. Wtedy także zaczęła myśleć o karierze teatralnej. Początki nie były łatwe. Nie została pozytywnie oceniona przez znaną wówczas aktorkę Józefę Radzyńską, która prowadziła przesłuchania z deklamacji. Zaczęła więc uczęszczać na lekcje śpiewu i gry scenicznej. W tym też czasie zaczęła spotykać się z Gustawem Zimajerem, żonatym przyjacielem ich domu, korepetytorem rodzeństwa Heleny. Jesienią 1860 r. kochankowie przenieśli się do Bochni, ponieważ przyszła aktorka spodziewała się ich dziecka, co groziło obyczajowym skandalem. Rudolf (później Rudolf Modjeski – wybitny amerykański konstruktor mostów) przyszedł na świat w styczniu 1861 r. Zimajer, odkrywca i pierwszy promotor talentu Heleny, nieustannie zabiegał o możliwość jej udziału w różnorodnych przedstawieniach, co w końcu mu się udało i prowincjonalny teatr mógł rozpocząć swoją pracę jako Nowosądeckie Towarzystwo Artystów Sceny Narodowej. Od tego czasu (wrzesień 1861 r.) aktorka zaczęła używać swojego scenicznego pseudonimu – Modrzejewska. Rok później, w Samborze, urodziło się ich drugie dziecko – córka Maria, która zmarła w 1865r. w Czerniowcach. W tamtym czasie Helena Modrzejewska grywała na scenach Lwowa, Stanisławowa i Czerniowiec. Zimajerowi zależało na tym, aby występowała też na scenie wiedeńskiej, ale to wymagałoby od niej przynajmniej rocznego przygotowania, na co Zimajera nie było stać. Wkrótce relacje Modrzejewskiej i Zimajera zaczęły się rozluźniać i aktorka przy pomocy brata i przyjaciela uciekła od ojca swych dzieci, zabierając ze sobą małego Rudolfa. Do Krakowa powróciła jesienią 1865 r., gdzie dostała angaż w zespole teatru krakowskiego. W tym czasie występowała również gościnnie we Lwowie i Warszawie, powoli wnikając w krakowskie środowisko artystyczne (Jan Matejko, Karol Estreicher, Józef Szujski, Adam Asnyk, Wincenty Pol, Michał Bałucki), co miało niebagatelny wpływ na jej dalszą karierę. W 1868 r. poślubiła w Krakowie Karola Chłapowskiego. W tym samym roku podpisała kontrakt z Dyrekcją Teatrów Rządowych z siedzibą w Warszawie, co nie tylko podniosło jej prestiż, ale także przyniosło korzyści finansowe. Rok później odzyskała swego syna Rudolfa uprowadzonego w 1866 r. przez Zimajera.
WARSZAWA – STANY ZJEDNOCZONE
Helena Modrzejewska spędziła w Warszawie kilka lat (1869–1876) i czas ten zaliczany jest do niezwykle udanych zarówno pod względem artystycznym, jak i towarzyskim. Na jej słynnych wtorkowych przyjęciach obecni byli m. in. Tytus Chałubiński, Józef Chełmoński, Adam Chmielowski (później św. brat Albert), Henryk Sienkiewicz, Stanisław Witkiewicz. Wówczas zaczęła też poważnie myśleć o karierze międzynarodowej. W grudniu 1875 r. podjęto decyzję o wyjeździe. Jako pierwszy, w roku 1876, wyjechał Henryk Sienkiewicz, aby wybrać miejsce na farmę, która odtąd miała stać się amerykańskim domem państwa Chłapowskich i ich przyjaciół. Na farmie, którą znalazł Sienkiewicz, w Anaheim koło Los Angeles przebywała jedynie kilka miesięcy, a następnie wraz z synem przeniosła się do San Francisco, gdzie w dość ciężkich warunkach materialnych poświęciła się nauce języka angielskiego. Helena Modrzejewska, w Stanach Zjednoczonych znana jako Modjeska, zadebiutowała 20 sierpnia 1877 r. w Callifornia Theatre w San Francisco. Potem grywała na scenach całych Stanów Zjednoczonych, a także w Londynie, Pradze, Warszawie, Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Łodzi i Lublinie.
W 1893 r. podczas Międzynarodowego Kongresu Kobiet w Chicago wygłosiła antycarskie przemówienie, którym zamknęła sobie możliwość powrotu na ziemie zaboru rosyjskiego, gdzie jej ostatnie występy miały miejsce w roku 1891. Helena Modrzejewska mimo licznych propozycji powrotu do Krakowa, Lwowa, Poznania nigdy się na to nie zdecydowała, zawsze wracając do Stanów Zjednoczonych, gdzie swoje korzenie zdążył zapuścić jej syn i gdzie żyły jej wnuki. Na scenie była obecna do roku 1907, a dwa ostatnie lata życia poświęciła pisaniu wspomnień. Aktorka zmarła w Kalifornii, ale pochowano ją na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
TATRY I ZAKOPANE
Helena Modrzejewska była zachwycona Zakopanem i Tatrami. Aby się tam dostać, musiała przejechać całe Stany i przebyć ocean, ale czyniła to, jeśli tylko nadarzała się ku temu możliwość. Spędziła w Zakopanem miodowy miesiąc po ślubie z Karolem Chłapowskim. Podczas swoich pobytów dotarła na Czerwone Wierchy, do Doliny Kościeliskiej, nad Smreczyński Staw. Konno udała się na Halę Gąsienicową (przez Skupniów Upłaz), do Roztoki i Morskiego Oka. Odbyła również wycieczkę dookoła Tatr.
Wybudowała na Antałówce rezydencję zwaną „Modrzejowem” (dziś już nie istnieje), której huczne otwarcie odbyło się w roku 1884. Aktorka zajechała przed willę konno od strony Nowego Targu. Towarzyszyła jej góralska muzyka, strzelano z moździerzy, dziewczęta z założonej przez nią w 1883 r. szkoły koronkarskiej utworzyły szpaler. Śpiewom i tańcom nie było końca. Podobno w „Modrzejowie” Ignacy Paderewski skomponował Krakowiaka.
W 1891 r. razem z Sabałą, zwanym niekiedy „Homerem Tatr”, podawała do powtórnego chrztu Stanisława Ignacego Witkiewicza.
INNA DZIAŁALNOŚĆ
Modrzejewska uznawana jest za osobę niezwykle ambitną, pracowitą i wytrwałą. Wypracowała sobie miejsce wśród największych sław aktorskich swoich czasów, a warto wspomnieć, że miała również inne zainteresowania. Jej umiejętności pisarskie (na podstawie jej listów) docenił sam Cyprian Kamil Norwid, opracowywała układ sceniczny wybranych dzieł Szekspira, uczyła się malarstwa u Antoniego Piotrowskiego, który był uczniem Jana Matejki, projektowała własne kostiumy. Część swoich dochodów przeznaczała na cele społeczne (budowa teatrów w Krakowie i Poznaniu, założenie – dziś już nieistniejącej – szkoły koronkarstwa, potem Szkoły Tkactwa Artystycznego w Zakopanem). Wspierała twórczość młodych, nieznanych jeszcze artystów (m. in. Sienkiewicz, Witkiewicz, Chmielowski, Paderewski).
Oprac. Agnieszka Jurczyńska-Kłosok na podstawie:
J. Got Modrzejewska Helena Jadwiga [w:] Polski słownik biograficzny, pod red. E. Rostworowskiego, t. XXI/1, z. 90, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, 1976, s. 528–534.
T. Łubieński Zakopane Modrzejewskiej [w:] Modrzejewska. Modjeska. Zamknięcie obchodów stulecia śmierci Heleny Modrzejewskiej (1909-2009). Materiały z konferencji w Muzeum Teatralnym w Warszawie 10 stycznia 2010, pod red. A. Kuligowskiej-Korzeniewskiej i A. Kędziory, Kraków 2010, s. 25–32.