Góral podhalański, słynny ludowy gawędziarz, muzykant i myśliwy.
MŁODOŚĆ – MYŚLISTWO – ZBÓJNICTWO
O dzieciństwie Sabały niewiele wiadomo, ale z pewnością od młodych lat interesowały go broń i strzelectwo. Zasłynął jako myśliwy, polując zarówno legalnie (m.in. na polowaniach urządzanych przez Homolacsów), jak też jako kłusownik. Źródła wskazują, że po raz pierwszy w roli myśliwego wystąpił w lutym 1859 r., kiedy to upolował ogromnego niedźwiedzia. W dalszych latach polował nie tylko na niedźwiedzie, ale też na kozice, sarny, świstaki, głuszce. Sabała prawdopodobnie zajmował się też zbójnictwem, o czym sam opowiadał, choć nie znajduje to potwierdzenia ani w pismach znającego go Stanisława Witkiewicza, ani w relacji obecnej przy nim w momencie śmierci Marii Dembowskiej. W 1833 r. Sabała wziął ślub z Teresą Gąsienicą Walczak, z którą doczekał się dziesięciorga dzieci. W 1846 r. uczestniczył w Powstaniu Chochołowskim.
PRZEWODNICTWO
Sabała od 1873 r. brał udział w wielu wycieczkach tatrzańskich Tytusa Chałubińskiego, który jednak zabierał go nie w charakterze przewodnika, ale raczej ulubionego gawędziarza i muzykanta. Gdy Towarzystwo Tatrzańskie w roku 1875 zajęło się organizacją przewodnictwa tatrzańskiego, Sabały ze względu na podeszły wiek nie zaliczono do grona przewodników. Prawdopodobnie jednak ze względu na niezwykle ceniącego go Tytusa Chałubińskiego otrzymał honorowo przewodnicką „blachę”, którą nosił do śmierci.
GAWĘDZIARSTWO
Sabała zasłynął jako wybitny gawędziarz i w tej słownej twórczości można wyodrębnić dwa rodzaje utworów: bajki (najczęściej zwierzęce, ezopowe, ajtiologiczne) i opowiadania (w kategoriach fabulatu i memoratu). Bajki Sabały wykorzystują znane w innych regionach Polski i w ogóle w Europie motywy, łącząc je z realiami podtatrzańskimi i tatrzańskimi. W opowiadaniach natomiast doceniał takie postawy jak męstwo, humor, zaradność, raczej unikając moralizowania. Sam był niepiśmienny, ale niektóre jego opowiadania zostały spisane i wydrukowane, m.in. przez Henryka Sienkiewicza (Sabałowa bajka 1889), Stanisława Witkiewicza (w Na przełęczy 1891), Bronisława Dembowskiego (Bajki według opowiadania Jana Sabały Krzeptowskiego z Kościelisk 1892, Bajka Sabały 1896, Bajka o zaśnionem wojsku 1902), Andrzeja Stopkę (Sabała 1897) oraz Wojciecha Brzegę (w kalendarzu Siewca 1897). Opowiadania te następnie często przedrukowywano, np. Ferdynand Hoesick Legendowe postacie zakopiańskie (1922), Stanisław Pigoń Wybór pisarzy ludowych (1948), Włodzimierz Wnuk Gawędy Skalnego Podhala (1960), Teresa Brzozowska Sabałowe bajki (1969). Zachowały się też dwa listy podyktowane ok. 1888 przez Sabałę (ogłoszono je drukiem w "Wierchach", w 1961 r.).
MUZYKOWANIE
Sabała zasłynął również jako muzykant. Grywał dawne góralskie melodie (nuty) na gęślikach (złóbcokach) solowo i w kapeli góralskiej (czyli muzyce). Z kapelą właśnie wystąpił 14 sierpnia 1879 r. w Dolinie Kościeliskiej podczas uroczystości wmurowania tablicy poświęconej Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu w skałach Pośredniej Kościeliskiej Bramy. Niektóre z melodii granych przez Sabałę ogłosił Jan Kleczyński w zbiorze Melodye Zakopańskie i podhalskie (1888) i Andrzej Stopka Sabała (1897). Melodie Sabały są grywane do dziś przez podhalańskich muzykantów (na skrzypcach i przez kapele góralskie). Grając na gęślikach, Sabała śpiewał też teksty, które zostały częściowo zapisane i opublikowane w cytowanych pracach m. in. Witkiewicza, Kleczyńskiego, Stopki.
LUDZIE
Sabała był postacią bardzo znaną w Zakopanem. Przyjaźnił się z Tytusem Chałubińskim, ale także z ks. Józefem Stolarczykiem, Stanisławem Witkiewiczem, Henrykiem Sienkiewiczem, Marią i Bronisławem Dembowskimi oraz Wandą Lilpopową z Warszawy (zmarł w jej mieszkaniu na Bystrem w Zakopanem). Zachwycał się nim ponadto Stefan Żeromski, pod jego urokiem był także Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Znali go niewątpliwie Maria Konopnicka, Karol Potkański, św. brat Albert (Adam Chmielowski). W 1891 r. Sabała został ojcem chrzestnym Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego) podczas jego drugiego, zakopiańskiego chrztu (pierwszy odbył się w Warszawie, tuż po narodzinach, jednak był to chrzest „z wody”). Wspólnie z Sabałą do chrztu podawała małego Stasia słynna aktorka – Helena Modrzejewska.
PAMIĄTKI
Postać Sabały została spopularyzowana drukiem przez Bronisława Rejchmana (Wycieczka na Łomnicę 1879), Tytusa Chałubińskiego (Sześć dni w Tatrach 1879), Henryka Sienkiewicza (Sabałowa bajka), Stanisława Witkiewicza (Na przełęczy), Bronisława Dembowskiego i Andrzeja Stopkę, Ferdynanda Hoesicka (Legendowe postacie zakopiańskie). Zwano go „góralskim Homerem". Jego postać jest związana szczególnie blisko z Chałubińskim, z którym został uwieczniony na pomniku w Zakopanem. Tam też, na Krzeptówkach, w chałupie, w której mieszkał (zw. „Sabałówką”), mieści się muzeum prowadzone przez jego rodzinę. Jedna z zakopiańskich ulic nosi nazwę Sabały. Od 1967 r. w Bukowinie Tatrzańskiej odbywa się festiwal polskiego folkloru (konkurs gawędziarzy, instrumentalistów, śpiewaków, śpiewu pytacy i mowy starosty weselnego) pod nazwą „Sabałowe Bajania”.
Oprac. Agnieszka Jurczyńska-Kłosok na podstawie:
Z. Radwańska-Paryska, W. H. Paryski Wielka encyklopedia tatrzańska, s. 1055–1056.
W. A. Wójcik Sabała, Zakopane 2010, s. 23–159.