Mariusz Zaruski urodził się 31 stycznia 1867 r. w Dumanowie na Podolu, zmarł 8 czerwca 1941 r. w Chersoniu na Ukrainie. Na zakopiańskim Pęksowym Brzyzku znajduje się jego symboliczna mogiła.
Był taternikiem, narciarzem, założycielem i pierwszym kierownikiem Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, żeglarzem, twórcą polskiego jachtingu morskiego, malarzem, pisarzem, poetą, wojskowym. Jest postacią niezwykle zasłużoną dla Zakopanego i Tatr.
WYKSZTAŁCENIE, ŻYCIE PRYWATNE
Urodził się jako jeden z trzech synów Seweryna i Eufrozyny Zaruskich. Po śmierci ojca rodzina znalazła się w Odessie, gdzie Zaruski podjął studia na wydziale matematyczno-fizycznym tamtejszego uniwersytetu. Prowadził wówczas wraz z innymi polskimi studentami działalność niepodległościową, za co został uwięziony przez władze carskie (1894 r.) i na 5 lat zesłany do Archangielska. Ukończył tam szkołę morską i został kapitanem handlowych statków żaglowych. W lutym 1901 r. ożenił się z Izabelą Kietlińską i wspólnie wyjechali do Krakowa, gdzie studiował na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. W 1904 r. ze względu na zdrowie żony Zaruscy przeprowadzili się do Zakopanego.
TATERNICTWO, NARCIARSTWO, SPELEOLOGIA
Zimowe taternictwo Mariusz Zaruski rozpoczął w 1904 r. Był wówczas m.in. na Zawracie, Kasprowym Wierchu, Giewoncie. W późniejszych latach jako pierwszy zdobył zimą m.in. Granaty, Orlą Basztę, Rohacze, Mały Kozi Wierch, Zamarłą Turnię, Kozie Czuby, Kozi Wierch, Niżnie Rysy, Czarny Mięguszowiecki Szczyt. Do jego osiągnięć należy także III przejście południowej ściany Zamarłej Turni (1911). W 1906 r. zaczął używać na swych wycieczkach nart i w tym samym roku z dwoma towarzyszami odbył wycieczkę, która swój początek i koniec miała w Zakopanem. Jej trasa prowadziła m.in. przez Tomanową Przełęcz, Podbańską, Królewiany, Osobitą i Molkówkę. W roku 1907 razem z Józefem Borkowskim wszedł na nartach na Kozi Wierch. W 1911 r. wspólnie ze Stanisławem Zdybem zdobył na nartach Kościelec. Do I wojny światowej wyprawa ta miała status najtrudniejszego wejścia i zjazdu narciarskiego w Tatrach. Mariusz Zaruski był również zawodnikiem i instruktorem narciarskim. W 1907 r. prowadził w Zakopanem jeden z pierwszych w Polsce kursów narciarskich. Wspólnie ze Stanisławem Barabaszem i Mieczysławem Karłowiczem w 1907 r. stworzyli Zakopiański Oddział Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego, przekształcony potem w Sekcję Narciarską TT. Uznawany jest również za jednego z pionierów w badaniu tatrzańskich jaskiń. Eksplorował wiele z nich w Tatrach Polskich, m.in. w Dolinie Kasprowej, w Giewoncie i Czerwonych Wierchach.
RATOWNICTWO GÓRSKIE
Zaruski jest twórcą Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego ((29 października 1909 r.), którym następnie przez wiele lat kierował. Ponadto szkolił ratowników i prowadził wyprawy ratunkowe. Wyprawy na pn. ścianę Małego Jaworowego Szczytu i do Żlebu Drége’a w Granatach zaliczane są do najtrudniejszych w dziejach tatrzańskiego ratownictwa.
INNA DZIAŁALNOŚĆ, ŚMIERĆ
Twórca TOPR-u działał ponadto w zarządach Towarzystwa Tatrzańskiego oraz jego sekcjach: Turystycznej, Narciarskiej, Ludoznawczej, Ochrony Tatr, a także w różnych komisjach TT: robót w górach, przewodnictwa, kartograficznej. Znakował szlaki turystyczne w Tatrach Polskich. W latach 1908–1914 był jednym z głównych współpracowników, a w roku 1914 redaktorem tygodnika „Zakopane". Do I wojny światowej brał aktywny udział w życiu społecznym i kulturalnym Zakopanego, po jej wybuchu najpierw służył w Zakopiańskiej Kompanii Strzelców, a następnie w kawalerii legionowej. W roku 1918 zaangażował się w tworzenie „Rzeczypospolitej Zakopiańskiej”, której „prezydentem” został Stefan Żeromski. W Wojsku Polskim pozostał do 1926 r., dochodząc w roku 1924 do rangi generała. W późniejszych latach zajmował się głównie sprawami morskimi i wpłynął na rozwój polskiego żeglarstwa morskiego. W latach 1935–1939 pełnił funkcję kapitana harcerskiego jachtu szkolnego "Zawisza Czarny”. W czasie II wojny światowej wraz z żoną znaleźli się we Lwowie, skąd oboje byli deportowani przez różne więzienia do Chersonia, w pobliżu Odessy. Mariusz Zaruski zmarł w szpitalu więziennym w Chersoniu i został pochowany w zbiorowej mogile. Na zakopiańskim Pęksowym Brzyzku znajduje się jego symboliczny grób. Żona po wojnie zamieszkała w Warszawie.
PUBLIKACJE
Mariusz Zaruski wspólnie z Henrykiem Bobkowskim wydał jeden z pierwszych polskich podręczników narciarskich: Podręcznik narciarstwa według zasad alpejskiej szkoły jazdy na nartach (1908) i pierwszy polski przewodnik zimowy po Tatrach: Przewodnik po terenach narciarskich Zakopanego i Tatr Polskich (1913, w wydaniu drugim z 1931 r. znajduje się pierwsza mapka szlaków lawinowych w Tatrach). Od 1907 r. ogłaszał liczne artykuły i prace na tematy narciarskie, taternickie oraz związane z zimową turystyką. Interesował się również nazewnictwem ludowym w Tatrach. Od 1908 r. często pisał na temat ratownictwa górskiego, TOPR i wypadków w Tatrach. W książce Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (1922) opisał powstanie i dzieje tej organizacji. Wiele jego artykułów tatrzańskich zostało wydanych w książce Na bezdrożach tatrzańskich (1923).
ODZNACZENIA I PAMIĄTKI
W 1933 r. Polskie Towarzystwo Tatrzańskie mianowało Mariusza Zaruskiego swym członkiem honorowym. Po II wojnie światowej miasto Zakopane uczciło jego zasługi przez nadanie jego nazwiska ulicy, przy której mieszkał (stoi przy niej do dziś willa „Krywań”, w której mieszkał), a PTTK nazwało jego imieniem zakopiański Dom Turysty. W 1959 r. tablica upamiętniająca Zaruskiego została odsłonięta w Warszawie na ścianie domu, w którym mieszkał (ul. Krasińskiego 5). W Szczecinie utworzono Muzeum Morskie jego imienia, jeden z polskich żaglowców w 1945 r. otrzymał nazwę "Generał Zaruski". W 1971 na starym cmentarzu w Zakopanem (Pęksowy Brzyzek) odsłonięto poświęcony mu pomnik w formie symbolicznego grobowca. W 1980 r. w Gdyni i w 1983 r. w Krakowie odbyły się sympozja poświęcone jego życiu i wielostronnej działalności. Imię gen. Mariusza Zaruskiego nosi Szkoła Podstawowa nr 3 przy ul. M. Karłowicza w Zakopanem. Polski Związek Żeglarski ogłosił rok 2017 Rokiem Gen. Mariusza Zaruskiego.
Oprac. Agnieszka Jurczyńska-Kłosok na podstawie:
L. Dall, Rzeczpospolita Zakopiańska [w:] https://obnt.pl/pl/aktualnosci/rzeczpospolita-zakopianska/, dostęp: 10.07.2017 r.
J. Kolbuszewski Mariusz Zaruski: morze i Tatry. W heroicznym nurcie Młodej Polski, [w:] tenże Literatura i Tatry. Studia i szkice, Zakopane 2016, s. 557–572.
Z. Radwańska-Paryska, W. H. Paryski Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 2004, s. 1392–1394.