Był malarzem, literatem, krytykiem malarskim, działaczem społecznym, twórcą stylu zakopiańskiego.
POCZĄTKI
Stanisław Witkiewicz urodził się jako dziewiąte dziecko w rodzinie Ignacego Witkiewicza i Elwiry z Szemiothów. Początkowo uczono go w domu, a następnie w gimnazjum w Szawlach. Zaangażowanie rodziny Witkiewiczów w działalność polityczną podczas powstania styczniowego skutkowało aresztowaniem ojca, konfiskatą majątku i zesłaniem do Tomska. Ze względu na odebranie Ignacemu Witkiewiczowi możliwości pracy, pieniądze starali się zarabiać pozostali członkowie rodziny. Stanisław wraz z przyjaciółmi m. in. wyrabiał papierosy, pomagał piec pierniki (sprzedawane w polskim sklepie). Po ogłoszeniu amnestii w 1867 r. Witkiewiczowie wysłali Stasia do przebywających w kraju krewnych, aby ci pomogli zdobyć im u władz pozwolenie na powrót. Zwiedził wówczas młody Witkiewicz Petersburg, Rygę, Warszawę i Kraków.
PETERSBURG I MONACHIUM
W 1868 r. został słuchaczem petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych. Rok później przygotowywał się już do egzaminów na rzeczywistego ucznia Akademii, ale choć wiadomo, że egzamin zdawał, jego nazwisko nie widnieje w wykazie studentów. W tym czasie matce wraz z rodzeństwem Stanisława udało się wrócić z Tomska (ojciec zmarł w trakcie podróży) i osiedliła się w domu swojej siostry, w Urdominie.
Stanisław Witkiewicz w 1871 r. wyjechał do Monachium, gdzie wstąpił do Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych. Przyjaźnił się w tamtym czasie z Maksem Gierymskim, Adamem Chmielowskim (późniejszym św. bratem Albertem), Józefem Chełmońskim.
WARSZAWA
Ok. roku 1873 wrócił do Warszawy, gdzie w 1874 r. założył pracownię w Hotelu Europejskim. Razem z nim korzystali z niej jego monachijscy przyjaciele, a przewodnictwo duchowe i artystyczne przejął Chmielowski. Działalność ta rozwijała się w biedzie, pieniądze mieli prawdopodobnie jedynie ze sprzedaży ilustracji do prasy. W tamtym czasie Witkiewicz bywał na salonach Cypriana i Matyldy Godebskich oraz Heleny Modrzejewskiej. W 1875 r. zrodził się pomysł wspólnego wyjazdu Modrzejewskiej i jej przyjaciół (22 osoby) do Stanów Zjednoczonych, wśród których oprócz Witkiewicza mieliby się znaleźć także Adam Chmielowski i Henryk Sienkiewicz. Do wyjazdu doszło w roku 1876, ale Stanisław nie wziął w nim udziału. Ok. roku 1878 po raz pierwszy dała o sobie znać gruźlica. W 1879 r. zaręczył się z pianistką Marią Pietrzkiewicz. Dalszych kilka lat to czas podróży po Europie, prób leczenia choroby, przyjaźni z Henrykiem Sienkiewiczem. Ok. 1882/1883 r. wrócił do Warszawy,ponownie do Hotelu Europejskiego, gdzie miał pracownię. Został też kierownikiem artystycznym pisma „Wędrowiec”. 5 stycznia 1884 r. Witkiewicz wziął z Marią ślub, a 24 lutego 1885 r. urodził się ich syn Stanisław Ignacy (znany później pod pseudonimem Witkacy). Mieszkając i pracując w Warszawie, ogłosił liczne krytyki malarskie, np. Sztuka i krytyka u nas (1891) oraz studia i monografie o malarzach polskich.
ZAKOPANE
W 1886 r. przybył do Zakopanego, aby leczyć chore płuca. Był wówczas gościem Marii i Bronisława Dembowskich. Wkrótce przeniósł się do miejscowości pod Tatrami, gdzie mieszkał do roku 1908. W tym czasie szeroko udzielał się na niwie społecznej i kulturalnej Zakopanego. Obracał się tutaj w kręgu takich osób jak: Ignacy Baranowski, Maria i Bronisław Dembowscy, Władysław Matlakowski, Karol Potkański, Helena Modrzejewska, Henryk Sienkiewicz, Adam Chmielowski (brat Albert), Stefan Żeromski, Władysław Zamoyski, Jan Gwalbert Pawlikowski, Stanisław Barabasz, Władysław Orkan, oraz takich górali jak: Wojciech Roj, Bartek Obrochta, Wojciech Brzega. Ostatnie lata życia spędził na kuracji w Lovranie. Zmarł tam 5 września 1915 r. Trumnę z jego zwłokami Maria Dembowska przewiozła okrężną drogą przez Budapeszt do Zakopanego. Pogrzeb odbył się 17 września. Obecni byli na nim m.in. Leon Wyczółkowski, Teodor Axentowicz, Stefan Żeromski, Jan Kasprowicz, Ludwik Solski. Trumnę złożono w grobowcu Dłuskich na Starym Cmentarzu. Legioniści odśpiewali ulubioną pieśń Witkiewicza – Śpij żołnierzu w zimnym grobie, niech się Polska przyśni Tobie... 25 sierpnia 1921 r. przeniesiono trumnę z jego prochami do innego grobu także na Starym Cmentarzu. Tym razem uroczystość odbyła się tylko z udziałem najbliżej rodziny. Na mogile ustawiono żmudzki krzyż Smuktalis.
JAKO PISARZ
Stanisław Witkiewicz jest autorem następujących tekstów, w których jest mowa o Tatrach i Zakopanem: Tatry w śniegu (1886), Na przełęczy 1889–1890 odcinkami, I wyd. książkowe: 1891) – tutaj: literacki opis Zakopanego, Tatr i ich "legendowych" postaci (Chałubiński, Sabała, Stolarczyk), a także górali i ich kultury; tekst uzupełniają socjologiczne i filozoficzne rozważania nad góralszczyzną. W wydaniu 2 Na przełęczy (1906) Witkiewicz dodał rozprawę Po latach, w której rozwinął swoje poglądy na temat góralszczyzny oraz funkcji cywilizacji na Podhalu i w Tatrach, Z Tatr (1907), Styl zakopiański (1891), Matlakowski i sztuka ludowa (1895), Na wystawę paryską (1900), Sprawy stylu zakopiańskiego (1900), Styl zakopiański (1904), Tytus Chałubiński (1889), Bagno (1902 odcinkami i jako broszura: 1903) – artykuły polemiczne, piętnujące działalność ówczesnego wójta Zakopanego, dra Andrzeja Chramca i władz gminnych, Pisma tatrzańskie (1963, t. 1-2), W kręgu Tatr (1970, t. 1-2), Listy do syna (1969), Listy o stylu zakopiańskim 1892-1912 wokół Stanisława Witkiewicza (1979).
JAKO MALARZ I RYSOWNIK
Tematyka tatrzańska jest m.in. obecna w dziełach: Las (1892), Czarny Staw – kurniawa (1892), Jesieniowisko (1894), Wiatr halny (1895), Owce we mgle (Mgła na szałasisku) (1899–1900), Krokusy na tle śnieżnych gór (1897), Gniazdo zimy (1906–1907), Kozice w Tatrach, Czarny Staw. Portrety m. in. Bronisława Dembowskiego, Wojciecha Gersona, Heleny Modrzejewskiej. Rysunki tatrzańskie ukazały się w formie drzeworytów w I wyd. Na przełęczy. Niektóre były reprodukowane po raz pierwszy dopiero w jego Pismach tatrzańskich (1963).
JAKO ARCHITEKT
Stanisław Witkiewicz był propagatorem podhalańskiego zdobnictwa i budownictwa ludowego, a następnie stworzył na ich podstawie tzw. styl zakopiański. Pragnął, by stał się on polskim stylem ogólnonarodowym. Najważniejszymi z zachowanych do dziś w Zakopanem budowli zaprojektowanych przez Witkiewicza są: "Koliba", "Dom pod Jedlami" i kaplica w Jaszczurówce, a z murowanych – gmach Muzeum Tatrzańskiego. Projektował w tym stylu również meble i inne sprzęty, a także porcelanę. W 1894 r. otrzymał zlecenie wyposażenia w stylu zakopiańskim murowanego kościoła parafialnego. Do roku 1897 (w którym ks. Kazimierz Kaszelewski zerwał z nim współpracę) zdążył zaprojektować tylko część wyposażenia. Według jego projektów wykonano: ołtarze Matki Boskiej Różańcowej i św. Jana Chrzciciela. witraże, ławki, konfesjonały, drzwi zewnętrzne i wewnętrzne, kraty i belkę tęczy w formie sosrębu.
PAMIĄTKI
Zasługi Stanisława Witkiewicza dla Podhala i Tatr są upamiętnione m.in. w nazwie ulicy Witkiewicza w Zakopanem, w utworzeniu tam w latach międzywojennych Powszechnego Uniwersytetu Regionalnego im. Stanisława Witkiewicza oraz przez umieszczenie tablicy pamiątkowej na willi "Witkiewiczówce". Rok 2015 na mocy trzech dokumentów został ogłoszony Rokiem Witkiewiczów (Uchwała Rady Miasta Zakopane z dnia 29 grudnia 2014 r., Uchwała Senatu RP z dnia 7 lutego 2015 r., Rezolucja Sejmiku Województwa Małopolskiego z dnia 23 lutego 2015 r. w sprawie ustanowienia roku 2015 „Rokiem Witkiewiczów” w Województwie Małopolskim).
Oprac. Agnieszka Jurczyńska-Kłosok na podstawie:
T. Jabłońska Stanisława Witkiewicza styl zakopiański, Olszanica 2008, s. 187–211.
M. Olszaniecka Kalendarium życia i twórczości [w:] Stanisław Witkiewicz 1851-1915, red. T. Jabłońska, J. Woźniakowski, Zakopane 1996, s. 27–41.
Z. Radwańska-Paryska, W. H. Paryski Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 2004, s. 1340–1342.