Kazimierz Przerwa-Tetmajer (właśc. Jan Kazimierz) urodził się 12 lutego 1865 r. w Ludźmierzu na Podhalu, zmarł 18 stycznia 1940 r. w Warszawie. Najpierw pochowano go w Warszawie, a następnie w 1986 r. na zakopiańskim Pęksowym Brzyzku.
Był poetą i prozaikiem, jednym z najwybitniejszych przedstawicieli Młodej Polski, uznawany za „sprawcę” tzw. „Młodej Polski tatrzańskiej”. Jest autorem takich wierszy jak np. Patrząc ku Tatrom, W Tatrach, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej, W Białem, Pod Rysami, Ciemnosmreczyński Staw, Podczas wiatru z Tatr, Melodia mgieł nocnych (nad Czarnym Stawem Gąsienicowym), Schnąca limba, Goryczki.
DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ
Jego rodzicami byli Adolf Tetmajer i Julia z Grabowskich. Gospodarz z Wesela Stanisława Wyspiańskiego, Włodzimierz Tetmajer, był jego starszym, przyrodnim bratem. Kazimierz Tetmajer był spokrewniony również z pisarzem Tadeuszem Żeleńskim (Boyem). Młode lata przyszły poeta spędził w rodzinnym Ludźmierzu, dogłębnie poznając kulturę góralską. W latach 1884–1886 studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim i w Heidelbergu (1886).
TARY, PODHALE I WARSZAWA
Towarzyszami jego tatrzańskich wycieczek, odbywanych głównie w latach 1881–1896, byli m.in. Włodzimierz Tetmajer, Franciszek H. Nowicki, Karol Potkański, Ferdynand Hoesick, Tadeusz Żeleński (Boy), Janusz Chmielowski, Jerzy Żuławski. W góry prowadzili go również przewodnicy m.in. Jędrzej Wala młodszy i Klimek Bachleda. W 1892 r. uczestniczył w I wejściu na Staroleśny Szczyt. Odwiedzał też chętnie górali przebywających na tatrzańskich halach. Ok. roku 1900 ze względów zdrowotnych (serce) przestał wyprawiać się w Tatry. Nie dotarł też nigdy na nazwaną jego imieniem przez Janusza Chmielowskiego w 1902 r. przełęcz pomiędzy Gerlachem a Zadnim Gerlachem. Mieszkając w Zakopanem, chodził lub jeździł pod regle i do tatrzańskich dolin. Pod koniec życia z powodu choroby i pogarszającego się wzroku niczego już nie tworzył. Przez pewien czas miał trudności finansowe, ale w latach dwudziestych XX w. przyznano mu państwową emeryturę. Miasto Bydgoszcz wypłacało mu natomiast stałą pensję. W Hotelu Europejskim w Warszawie zapewniono mu dożywotnio bezpłatne mieszkanie z wyżywieniem i usługami, natomiast dzięki Warszawskiemu Zrzeszeniu Restauratorów i Cukierników mógł się bezpłatnie stołować we wszystkich warszawskich restauracjach, kawiarniach i cukierniach. Opiekowali się nim m.in. harcerze. 13 stycznia 1940 r. ze względu na wydany przez władze niemieckie nakaz opróżnienia Hotelu Europejskiego, w którym mieszkał ciężko chory poeta, został przez polskich lekarzy przewieziony do Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie, gdzie 18 stycznia zmarł. Jego pogrzeb był bardzo uroczysty. Pochowano go pierwotnie w katakumbach na cmentarzu powązkowskim, ale 15 czerwca 1986 r. sprowadzono jego prochy do Zakopanego i pochowano na Pęksowym Brzyzku.
TWÓRCZOŚĆ TATRZAŃSKA
Tetmajer jest określany jako twórca wyjątkowego systemu języka poetyckiego, wirtuoz nie tylko słowa, ale także koloru, odcienia i światła. Tatry uważane natomiast za najistotniejszy składnik jego twórczości, są obecne w następujących utworach: Rekrut (1886), Illa (1886), Poezye (ser. I-VII, 1891–1912), Poezje. Seria ósma (1924), Na Skalnem Podhalu (1903–1910), Legenda Tatr (t. 1: Maryna z Hrubego, 1910; t. 2: Janosik Nędza Litmanowski, 1911), Bajeczny świat Tatr (1906), Zawisza Czarny (1901), Panna Mery (1901), Zatracenie (1905). Do języka bohaterów i narracji pisanego gwarą utworu Na Skalnem Podhalu wprowadził archaizmy, które zaczerpnął z tekstów i słownika Bronisława Dembowskiego. Kazimierz Przerwa-Tetmajer jest też autorem licznych felietonów ogłaszanych w czasopismach. W latach 1918–1919 był zainteresowany sporem polsko-czechosłowackim o granicę w Tatrach i na Podtatrzu. Brał też udział w przygotowaniach do plebiscytu na Spiszu i Orawie, w związku z czym pisał tematyczne artykuły i został autorem broszury O Spisz, Orawę i Podhale (1919). Niektóre piosenki autorstwa Tetmajera funkcjonują jako rzekomo ludowe, np. Hej, idem w las... lub Hej Krywaniu, Krywaniu wysoki!, a wybrane jego wiersze są znane jako pieśni, do których muzykę napisali m. in. Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski, Jerzy Młodziejowski. Wiele tatrzańskich utworów poety ukazało się ponadto w tłumaczeniach na języki angielski, czeski, rosyjski, słowacki, ukraiński.
ODZNACZENIA I PAMIĄTKI
Stanisław Wyspiański uwiecznił go w Weselu (1901) jako Poetę. W 1913 r. został honorowym członkiem Towarzystwa Tatrzańskiego i Sekcji Turystycznej TT, w 1927 r. Zakopanego, a w 1934 r. Polskiej Akademii Literatury i Klubu Alpistů Československých. Po wojnie jedną z ulic w Zakopanem nazwano ulicą Tetmajera (podobnie w innych kilku miastach). W Ludźmierzu wybudowano Podhalański Dom Kultury im. Kazimierza Tetmajera i Władysława Orkana, a w 1970 r. wystawiono mu tam pomnik.
Oprac. Agnieszka Jurczyńska-Kłosok na podstawie:
J. Kolbuszewski O Tatrach w twórczości Kazimierza Tetmajera [w:] tenże, Literatura i Tatry. Studia i szkice, Zakopane 2016, s. 445–467.
J. Kolbuszewski „Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)”. Próba interpretacji, [w:] tenże, Literatura i Tatry. Studia i szkice, Zakopane 2016, s. 469–476.
J. Kolbuszewski Trzy szkice o „Na Skalnym Podhalu” Kazimierza Tetmajera, [w:] tenże, Literatura i Tatry. Studia i szkice, Zakopane 2016, s. 477–512.
J. Kolbuszewski „Sto se jedna, sto se dwie, stoi baca u jedle…” Pieśni podhalańskie w twórczości Kazimierza Tetmajera, [w:] tenże, Literatura i Tatry. Studia i szkice, Zakopane 2016, s. 513–531.
Z. Radwańska-Paryska, W. H. Paryski Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 2004, s. 1274–1276.