Karol Maciej Szymanowski urodził się 3 października 1882 r. w Tymoszówce na Ukrainie, zmarł 29 marca 1937 r. w Lozannie. Pochowano go w Krakowie na Skałce, w Krypcie Zasłużonych.
Był jednym z największych polskich kompozytorów, pianistą, w latach 1927–1929 dyrektorem Konserwatorium Muzycznego w Warszawie, a w latach 1930–1932 rektorem warszawskiej Wyższej Szkoły Muzycznej.
ŹRÓDŁA TWÓRCZOŚCI
Ojciec przyszłego kompozytora (Stanisław Bonawentura Marian Szymanowski) był utalentowanym pianistą oraz miłośnikiem literatury i poezji. Karol od najmłodszych lat obracał się w kręgu muzyki takich wybitnych kompozytorów jak J. S. Bach, W. A. Mozart, L. van Beethoven, F. Chopin. W wieku siedmiu lat rozpoczął naukę gry na fortepianie pod kierunkiem ojca, a ok. roku 1892 wspólnie z bratem skomponował operę Roland do libretta ich siostry Anny (Nuli). Niedługo potem, już samodzielnie, stworzył operę Złocisty szczyt. Twórczość kompozytora przeszła przez kilka okresów, a ostatni można nazwać "narodowym". W okresie tym Szymanowski sięgnął do źródeł ludowych i, jak przed nim Chopin, przetwarzał tę ludowość i własnymi środkami artystycznymi stwarzał arcydzieła, oparte na ludowym surowcu. Ten przełom w twórczości Szymanowskiego wywołało jego zetknięcie się z folklorem, z muzyką góralską na Podhalu. Uważa się, że to właśnie pod jego wpływem w latach trzydziestych XX w. ukształtował się nurt folklorystyczny w muzyce polskiej, choć pod koniec życia Szymanowski się od niego dystansował. Zawdzięcza się mu ponadto wprowadzenie nowego pokolenia polskich kompozytorów i muzyków w świat nowoczesnej myśli i sztuki europejskiej.
ZAKOPANE I PODHALE
Karol Szymanowski bywał w Zakopanem już przed I wojną świat. (ok. 1894, w latach 1904–1905 i 1913–1914), ale dopiero od 1922 r. stał się pod Tatrami częstym gościem. Zatrzymywał się w willi „Limba” (ul Ogrodowa) należącej do Józefa Roja-Bukowiana. W latach 1930–1935 zamieszkał na stałe w willi "Atma", odgrywając wówczas wybitną rolę w życiu artystycznym i kulturalnym miasta. Podczas pobytu w Zakopanem poznał m. in. Juliusza Zborowskiego (etnografa i dyrektora Muzeum Tatrzańskiego), etnomuzykologa i zbieracza melodii Podhala Stanisława Mierczyńskiego, Karola Stryjeńskiego – architekta, rzeźbiarza i dyrektora zakopiańskiej Państwowej Szkoły Przemysłu Drzewnego (dziś Zespół Szkół Plastycznych im. A. Kenara). Zaznajomił się też bliżej z muzyką podhalańską, wsłuchiwał się w "nuty" góralskie, które wygrywał mu m. in. słynny Bartuś Obrochta, a także jego syn, Jaś Obrochta ze swoją kapelą. Za namową Jerzego Mieczysława Rytarda i Jarosława Iwaszkiewicza, skomponował balet Harnasie, oparty właśnie na motywach góralskich. Fragmenty tego utworu wykonywano w Polsce estradowo od 1929 r., a całość w formie koncertowej od roku 1936. Pierwsze wykonanie sceniczne tego baletu odbyło się w 1935 r. w Pradze, a następnie w Paryżu (1936), Belgradzie (1937), Hamburgu (1937). W Polsce wystawiono na scenie Harnasie dopiero po śmierci Szymanowskiego, w Poznaniu w 1938 r. Na melodyce podhalańskiej oparte są również inne kompozycje Szymanowskiego: sześć mazurków z 1924 r., II kwartet smyczkowy (1927), II koncert skrzypcowy (1932–1933) i IV symfonia, tzw. Symphonie concertante (1932). Bogata i różnorodna twórczość Szymanowskiego obejmuje też wiele pieśni do słów m. in. Kazimierza Tetmajera, Tadeusza Micińskiego, Jana Kasprowicza.
Wśród prac i artykułów Szymanowskiego na tematy muzyczne z Podhalem, a częściowo i Tatrami wiążą się następujące: O muzyce góralskiej (1924), przedmowa do Muzyki Podhala Stanisława Mierczyńskiego (1930) oraz artykuł z lat 1921–1922 o muzyce góralskiej i konieczności ratowania jej od zagłady (1947). Z jego pobytem w Zakopanem wiąże się również wspomnienie pt. Pamięci Karola Stryjeńskiego (1933). Ukazało się też zbiorowe wydanie prac i artykułów kompozytora pt. Z pism (1958) oraz zawierający wiele materiałów z Zakopanego zbiór korespondencji pt. Z listów (1958).
OSTATNIE LATA ŻYCIA
W 1927 r. powierzono mu funkcję dyrektora Konserwatorium Muzycznego w Warszawie, z czego zrezygnował w roku 1929, a w niedługim czasie zdiagnozowano u niego zaawansowaną gruźlicę płuc. Kurację odbywał w Davos (1929–1930). Po powrocie, z uwagi na swoje zdrowie, osiadł w Zakopanem. W tym też czasie został powołany na stanowisko pierwszego rektora nowo powstałej Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie zwanej Akademią. Ze względu na pogarszający się stan zdrowia (oprócz gruźlicy płuc, także gruźlica gardła) jesienią 1935 r. wyjechał z Zakopanego i pierwsze miesiące 1936 r. spędził na klimatycznym leczeniu we Francji. Mimo choroby, nieustannie pracował. Bronił się przed pobytami w sanatoriach, ale brak stałej opieki lekarskiej nie wpłynął korzystnie na stan jego zdrowia. Pod koniec marca 1937 r. trafił do kliniki w Lozannie, gdzie zmarł kilka dni później, 29 marca 1937 r. Po śmierci jego ciało zostało zabalsamowane, zdjęto maskę pośmiertną i wykonano odcisk rąk. Za zgodą rodziny wycięto mu serce, aby wmurować je obok serca Chopina w kościele Świętego Krzyża w Warszawie. Puszka z organem spłonęła jednak wraz z kaplicą sióstr Sacré Coeur podczas powstania warszawskiego.
ODZNACZENIA I PAMIĄTKI
W 1930 r. jako pierwszy kompozytor otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego. W lipcu 1931 r. został członkiem honorowym Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej. W 1933 r. przyznano mu honorowe członkostwo Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, a w roku 1936 Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego. W 1967 r. rozpoczęto starania o utworzenie muzeum Szymanowskiego w willi "Atma" w Zakopanem, co nastąpiło w 1976 r. W Zakopanem od roku 1977 istnieje Towarzystwo Muzyczne im. Karola Szymanowskiego (z siedzibą w willi „Atma”), które jest głównym organizatorem dorocznych "Dni Muzyki Karola Szymanowskiego", odbywających się w Zakopanem. Od 1962 r. imię Karola Szymanowskiego nosi Filharmonia w Krakowie, a od roku 1979 także Akademia Muzyczna w Katowicach. Rok 2007 uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej został ogłoszony Rokiem Karola Szymanowskiego. W 2012 r. z okazji 130 rocznicy urodzin i 75 rocznicy śmierci kompozytora Gabinet Zbiorów Muzycznych i Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie przygotowały wystawę Karol Szymanowski: źródła i inspiracje. Natomiast w celu upamiętnienia 80 rocznicy śmierci i 135 rocznicy jego urodzin Rada Miasta Zakopane ogłosiła rok 2017 Rokiem Karola Szymanowskiego w Zakopanem.
Oprac. Agnieszka Jurczyńska-Kłosok na podstawie:
T. Chylińska Szymanowski Karol Maciej [w:] Polski słownik biograficzny pod red. A. Romanowskiego, t. L, z. 204, Warszawa – Kraków 2014, s. 77–89.
Z. Radwańska-Paryska, W. H. Paryski Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 2004, s. 1199–1200.