Stefan Żeromski (pseud. Józef Katerla, Maurycy Zych, Stefan Omżerski) urodził się 14 października 1864 r. w Strawczynie k. Kielc, zmarł 20 listopada 1925r. w Warszawie. Pochowano go na cmentarzu ewangelicko-reformowanym (kalwińskim).
Uznawany jest za jednego z najwybitniejszych polskich pisarzy. W latach 1892–1921 w celu ratowania zdrowia spędził dużo czasu w Zakopanem. Jest autorem takich tekstów jak m.in.: Dzieje grzechu (1908), Echa leśne (1905), Ludzie bezdomni (1900), Nawracanie Judasza (1916), Popioły (1902), Wierna rzeka (1912), Przedwiośnie (1924), Puszcza jodłowa (1925), Rozdzióbią nas kruki, wrony (1895), Siłaczka (1895), Syzyfowe prace (1897), Wiatr od morza (1922).
DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ
Urodził się w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Początkowo edukowała go matka (Józefa z domu Katerla), następnie uczęszczał do szkół w Psarach i Kielcach. Jako kilkunastoletni chłopiec najpierw stracił matkę, wkrótce potem ojca. Utrzymywał się, udzielając korepetycji i korzystając z pomocy dalszej rodziny. Od czasów gimnazjalnych zajmował się twórczością literacką i przekładową. Za jego debiut uznaje się przekład wiersza Michała Lermontowa Pragnienie z 1882 r. Choroba (gruźlica) i trudności finansowe uniemożliwiły mu zdanie matury. W 1886 r. wyjechał do Warszawy, gdzie rozpoczął naukę w Szkole Weterynaryjnej. Studiów tych jednak nie ukończył. W tym czasie zetknął się z ruchem socjalistycznym, nawiązał krótkotrwałą współpracę z „Gazetą Kielecką”, pracował jako guwerner. Nieustannie tworzył.
LUDZIE I MIEJSCA
Lata 1890–1896 spędził bardzo aktywnie. Dużo podróżował (Nałęczów, Austria, Szwajcaria, Niemcy, Czechy, Włochy, Kraków, Lwów, Zakopane), nawiązał wiele znajomości i wziął ślub z Oktawią z Radziwiłłowiczów primo voto Rodkiewiczową. Podczas pobytu w Szwajcarii pracował jako bibliotekarz w Muzeum Narodowym Polskim w Raperswillu. Po powrocie do kraju, w latach 1897–1903, pracował w warszawskiej Bibliotece Ordynacji Zamoyskich. Udzielał się też społecznie. Ze względów zdrowotnych często bywał w Zakopanem, mieszkając tam przez dwa lata od 1903 r. Tam też w 1904 r. zorganizował bibliotekę publiczną. Wspólnie z E. Abramowskim założył Towarzystwo Wyższych Kursów Wakacyjnych. Brał udział w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym, wygłaszał odczyty, zajmował się teatrem, w miejscowym "Przeglądzie Zakopiańskim" w latach 1899 i 1900 drukował fragmenty swych utworów, był członkiem różnych komitetów oraz organizacji społecznych i oświatowych. Od 1905 r. mieszkał w Nałęczowie, gdzie tworzył i pracował społecznie. W 1907 r. wziął udział w tworzeniu Towarzystwa Biblioteki Publicznej w Warszawie. W Zakopanem osiadł ponownie w roku 1909, ale już jesienią razem z żoną i synem Adamem wyjechał do Paryża, gdzie mieszkał do lipca 1912 r. Tam wszedł w nowy związek – z Anną Zawadzką, z którego to w 1913 r. we Florencji urodziła się ich córka Monika. Pod Tatrami znalazł się z powrotem w roku 1914.
Podczas licznych pobytów w Zakopanem stykał się ze Stanisławem Witkiewiczem, Marią i Bronisławem Dembowskimi, Władysławem Matlakowskim, Sabałą, Dionizym Bekiem, Kazimierzem Tetmajerem, Wojciechem Brzegą, Janem Kasprowiczem, Władysławem Orkanem, Mieczysławem Limanowskim, Bronisławem Piłsudskim, Borysem Wigilewem, Mariuszem Zaruskim, Juliuszem Zborowskim. W 1915 r. poznał przebywającego wówczas w Zakopanem Josepha Conrada
Wybuch I wojny światowej w 1914 r. zastał go w Wyżnich Hagach, gdzie przebywał od czerwca tegoż roku. Do Zakopanego powrócił w sierpniu i z przerwami pozostał tam do końca wojny. Brał wówczas czynny udział w życiu politycznym (wstąpił nawet do Legionów, ale nie brał udziału w walkach). W latach 1914–1916 m. in. z Janem Kasprowiczem był członkiem tajnej organizacji niepodległościowej. W 1918 r. działał w zakopiańskiej ekspozyturze Naczelnego Komitetu Narodowego, a przez krótki czas (w październiku i listopadzie 1918 r.) pełnił funkcję przewodniczącego tzw. Rzeczypospolitej Zakopiańskiej (Rady Narodowej), sprawującej całkowitą władzę na terenie Zakopanego, do momentu przejęcia jej przez organy nowo tworzącego się rządu polskiego. W tym też roku zmarł jego syn Adam i doszło do ostatecznego rozstania z Oktawią. Z nową rodziną zamieszkał w Warszawie, w roku 1919. Rok później został pierwszym prezesem nowo utworzonego Związku Zawodowego Literatów Polskich. W czasie wojny polsko-bolszewickiej był korespondentem wojennym. W tamtym czasie wysunięto również kandydaturę Stefana Żeromskiego do Literackiej Nagrody Nobla, starania jednak zakończyły się dla pisarza fiaskiem, a nagrodę 13 listopada 1924 r. otrzymał Władysław Stanisław Reymont. W 1922 r. ze względu na postępującą chorobę zamieszkał w Warszawie, gdzie leczył się w jednej z klinik. W 1924 r. otrzymał mieszkanie w Zamku Królewskim. Zmarł 20 listopada 1925 r. w Warszawie, a jego pogrzeb stał się manifestacją narodową.
TATRY I PODHALE W TWÓRCZOŚCI STEFANA ŻEROMSKIEGO
Podczas pobytu w Zakopanem często spacerował i wędrował po Tatrach oraz Podtatrzu. Przeszedł np. przez Zawrat do Morskiego Oka. Wyprawy te znalazły swe odbicie w jego twórczości.
Fragmenty powieści Popioły (1904) rozgrywają się pod Tatrami (m.in. na Orawie) i w Tatrach, w ulubionej przez autora Dolinie Kościeliskiej, choć jej nazwy nie wymienia. Tworząc postać przełożonego zakonników w powieści Nawracanie Judasza (1916), wzorował się na św. bracie Albercie (Adamie Chmielowskim). W Wyżnich Hagach, w lipcu 1914 r., ukończył powieść Zamieć. Wyjeżdżając stamtąd z powodu wybuchu wojny, rękopis zostawił na przechowanie Aladárowi Polnischowi sen., właścicielowi pensjonatu, w którym mieszkał. Tekst znalazł się z powrotem w Zakopanem dzięki przewodnikowi Jakubowi Wawrytce sen., który przeniósł go na nartach przez Tatry.
Sprawy tatrzańskie i podtatrzańskie znalazły swoje miejsce również w publicystyce Żeromskiego, np. W sprawie sprowadzenia zwłok J. Słowackiego (1909 jako ulotka, w 1910 jako przedruk w licznych czasopismach), Pamięci Mieczysława Karłowicza (1909), Projekt Akademii Literatury Polskiej (1918), Organizacja inteligencji zawodowej (1919), O Adamie Żeromskim wspomnienie (1919 i 1926), Drożyzna i Zamoysczyzna (1924). Niech żyje Ziemia Spiska (1920) i Głos na żądanie (1924) to teksty, w których porusza problemy spisko-orawskie i stosunki polsko-czeskie. W książce Snobizm i postęp (1923) pisze o gwarze podhalańskiej i tatrzańskim nazewnictwie. ). Dużo też pisał o Zakopanem i Tatrach w swych listach, ogłoszonych m. in. w książce Stanisława Piołun-Noyszewskiego Stefan Żeromski (1928).
PAMIĄTKI I ODZNACZENIA
W 1920 r. Towarzystwo Tatrzańskie mianowało pisarza swym członkiem honorowym. W 1928 r. w nałęczowskiej „Chacie”, domu, w którym mieszkał, utworzono Muzeum Stefana Żeromskiego oraz wzniesiono pomnik, którego autorem jest Jan Koszczyc-Witkiewicz. Pomniki Żeromskiego znajdują się także we Włocławku, w Iławie i w Kielcach. W Zakopanem uczczono pisarza nazwą ulicy (innej w latach międzywojennych, innej obecnie), tablicą pamiątkową na willi "Czerwony Dwór" (w 1965 r.) oraz nadaniem jego imienia instytucji, której był współtwórcą: Miejska Biblioteka Publiczna im. Stefana Żeromskiego (1966). W 1985 r. otwarto Muzeum Stefana Żeromskiego w warszawskim Zamku Królewskim.
Oprac. Agnieszka Jurczyńska-Kłosok na podstawie:
W. Albrecht-Szymanowska, M. Witkowski Żeromski Stefan (1864-1925) [w:] Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny i bibliograficzny, Warszawa 2004, s. 205–218.
Z. Radwańska-Paryska, W. H. Paryski Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 2004, s. 1449–1450.