Jan Kasprowicz (pseud. Omikron, Piotr Huta, Franciszek Szyba) urodził się 12 grudnia 1860 r. w Szymborzu k. Inowrocławia, zmarł 1 sierpnia 1926 r. na Harendzie w Zakopanem. Pochowany został najpierw na zakopiańskim starym cmentarzu, a następnie w roku 1933 we własnym mauzoleum na Harendzie.
Był wybitnym poetą, dramaturgiem, eseistą, krytykiem, tłumaczem, publicystą, autorem m.in. tomów Z chałupy (1887), Z chłopskiego zagonu (1891), Krzak dzikiej róży (1898), Ginącemu światu (1901) (tu m. in. Dies irae), Salve Regina (1902), Księga ubogich (1916), Hymny (1921).
SZYMBORZE – LWÓW – HARENDA
Pochodził z ubogiej, chłopskiej rodziny. Pierwsze nauki pobierał w szkole w Szymborzu, a następnie w inowrocławskim gimnazjum, skąd odszedł na rok przed maturą. Od jesieni 1874 należał do tajnego koła młodzieży polskiej „Wincenty Pol” prowadzącego m. in. samokształcenie w zakresie języka polskiego i historii Polski. Zarówno na polu edukacyjnym, jak i twórczym Jan Kasprowicz wiele zawdzięcza swojemu późniejszemu przyjacielowi Józefowi Kościelskiemu, który ofiarował mu wsparcie finansowe i duchowe. Maturę zdał dopiero w roku 1884, czego powodem była bardzo częsta zmiana szkół (Poznań, Opole, Racibórz i ponownie Poznań) uwarunkowana jawnym manifestowaniem przez Kasprowicza swojej polskości. Studia filozoficzne i historyczne na uniwersytecie Lipsku rozpoczął jeszcze w tym samym roku. W tym też czasie angażował się w działania polskich socjalistów. Z Lipska przeniósł się do Wrocławia, gdzie w roku 1886 r. poślubił Teodozję Szymańską. Rozwód otrzymał dwa lata później. W roku 1889 po krótkim pobycie w więzieniu (działalność polityczna) przeniósł się do Lwowa, gdzie mieszkał i pracował do roku 1906. Tam w 1893 r. poślubił Jadwigę Gąsowską, z którą doczekał się dwóch córek – Janiny i Anny. We Lwowie pracował m. in. jako redaktor nocny „Kuriera”, recenzent teatralny, sprawozdawca sądowy. Był ponadto aktywnym członkiem Koła Literacko-Artystycznego i płodnym pisarzem (m. in. poemat Chrystus, U trumny wieszcza, Z chłopskiego zagonu – poezje, Krzak dzikiej róży, dramat Bunt Napierskiego etc. Wygłaszał także liczne odczyty, współpracował z wieloma czasopismami. Do grona jego bliskich znajomych należeli m. in. Bolesław i Maria Wysłouchowie, Józef Kościelski, Leopold Staff, Kornel Makuszyński, Władysław Jarocki. Czas pobytu we Lwowie był pod względem osobistym niezwykle dla artysty trudny. Powodem tego było rozbicie małżeństwa Kasprowiczów przez Stanisława Przybyszewskiego, co ostatecznie nastąpiło w roku 1901. Z tego czasu pochodzą poematy pisane i drukowane w latach 1898–1901, a wydane książkowo w 1902 r. zatytułowane Ginącemu światu i Salve Regina. W 1906 r. zamieszkał w Poroninie (choć w Tatrach bywał już prawdopodobnie od ok. roku 1892). W 1909 r. został mianowany profesorem nadzwyczajnym Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Lwowskiego i objął stworzoną dla niego katedrę literatury powszechnej porównawczej. Niemal w tym samym czasie (1909 r.) został prezesem zakopiańskiego Towarzystwa Pisarzy Polskich (wiceprezesem został Stefan Żeromski). Jan Kasprowicz przeniósł się z powrotem do Lwowa, gdzie mieszkał do 1922 r. (z przerwą w 1914–1915, kiedy przebywał w Poroninie). W 1911 r. poślubił córkę rosyjskiego generała, Marię Bunin, która towarzyszyła mu do końca, a po jego śmierci opiekowała się domem na Harendzie (Zakopane), gdzie mieszkali od 1923 r. Jan Kasprowicz zmarł w sierpniu 1926 r. Początkowo pochowano go na Pęksowym Brzyzku, ale w roku 1933 trumnę przeniesiono do znajdującego tuż obok domu na Harendzie mauzoleum, które wybudowano niemal całkowicie z datków społecznych.
TATRY
Jan Kasprowicz przyjeżdżał na Podhale (Zakopane, Poronin) i w Tatry (Zawory, Wrota Chałubińskiego, Morskie Oko, Krzyżne, Żelazne Wrota, Rysy) corocznie na wakacje od ok. 1892 r. Partnerami jego wycieczek byli m.in. Walery Eljasz i Władysław Jarocki. Udzielał się także w społecznym, kulturalnym i politycznym życiu Zakopanego. Uwolnienie Lenina z austriackiego więzienia w Nowym Targu, do którego trafił na kilkanaście dób w 1914 r., jest częściowo zasługą Kasprowicza.
TATRY W TWÓRCZOŚCI JANA KASPROWICZA
Motywy podhalańskie i tatrzańskie można odnaleźć w następujących utworach autorstwa Jana Kasprowicza: tryptyk Z gór w zbiorze Miłość, tom poezji Krzak dzikiej róży (1898) (tu: cykl Z Tatr, a w nim np. Wiatr halny, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach, Cisza wieczorna, Taniec zbójnicki), poemat dramatyczny Bunt Napierskiego (1905), Baśń nocy świętojańskiej, opowiadanie O śpiących rycerzach w Tatrach, Księga ubogich z 1916 r. (tu: m.in.: Witajcie, kochane góry, O Wierchu, ty Wierchu Lodowy), Mój świat z 1926 r. (tu np. Na Kondrackiej hali, Przewodnicy, cykl Z legend o Janosiku, Pieśni na gęśliczkach i malowanki na szkle), pisane gwarą szkice Z Tatr (w „Kurierze Lwowskim” w 1898 r., publikowane osobno pt. Z Tatr w roku 1976), Bajki, klechdy i baśnie z 1903 r (tu: np. podanie Morskie Oko). Utwory Jana Kasprowicza tłumaczono też na języki obce, a niektóre jego teksty wykorzystali muzycy, m. in. Henryk Opieński (W turniach, 1927), Jerzy Młodziejowski (fragmenty Księgi ubogich), Karol Liszniewski (Wiatr gnie sieroce smreki ). W 1903 r. roku podczas odsłonięcia pomnika Tytusa Chałubińskiego wygłosił w Zakopanem przemówienie (opublikowane m.in. w 1938 r. w czasopiśmie „Zakopane” pt.: O Chałubińskim i Zakopanem).
PAMIĄTKI
W domu Kasprowicza na Harendzie od 1950 r. mieści się Muzeum Jana Kasprowicza, a obok znajduje się mauzoleum, w którym został pochowany. Od 1959 r. także w Inowrocławiu istnieje Muzeum Jana Kasprowicza. Od 1964 r. działa Stowarzyszenie Przyjaciół Twórczości Jana Kasprowicza, opiekujące się muzeum na Harendzie. W Polsce wiele szkół nosi imię artysty (również szkoła na Harendzie). Jest on ponadto upamiętniony nazwami ulic w wielu miastach, także w Zakopanem.
Oprac. Agnieszka Jurczyńska-Kłosok na podstawie:
R. Loth Kasprowicz Jan [w:] Polski słownik biograficzny, pod red. E. Rostworowskiego, t. XII/2, z. 53, Wrocław – Warszawa – Kraków 1966, s. 185–190.
Z. Radwańska-Paryska, W. H. Paryski Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 2004, s. 502–503.